ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ:
ΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟΥ ΚΑI ΟΔΥΝΗΣ
Φ. Κ. Βώρος Αφιερώνεται σε όσους διώχτηκαν για την ιδεολογία τους
Μέρος 5ο (τελευταίο)
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ25
Παραθέτουμε μερικά ακόμη επίσημα κείμενα της εποχής, ενδεικτικά της νοοτροπίας, των μεθόδων, της διαδικασίας που χρησιμοποιήθηκε για την αποψίλωση της Εκπαίδευσης από τους «επικίνδυνους» εκπαιδευτικούς, που είχαν νωρίτερα τιμήσει την Πατρίδα με τη συμμετοχή τους στην Εθνική Αντίσταση.
1. Απόφασις υπ' αριθ. 177
Εν Αθήναις και εν τω Νομαρχιακώ Καταστήματι σήμερον την 9ην του μηνός Αυγούστου του έτους 1949, συνήλθεν η Πρωτοβάθμιος Επιτροπή Δημοσίας Ασφαλείας του νομού Αττικής, ήτις...
Αποφασίζει
Λαβούσα υπ' όψιν την υπ' αριθ. 2233 Φ. 27 /4.8.49 αναφοράν της αστυνομικής διευθύνσεως Αθηνών, δι’ ής προτείνονται προς εκτόπισιν ως επικίνδυνοι εις την δημόσιαν Ασφάλειαν οι:
Χριστάκης Γεώργιος του Δημητρίου και της Αικατερίνης...
Επειδή εκ των στοιχείων των κατ' αυτών δικογραφιών προκύπτει ότι άπαντες οι ανωτέρω τυγχάνουσιν φανατικοί οπαδοί του Κ.Κ.Ε. και λίαν επικίνδυνοι, δράσαντες ποικιλοτρόπως κατά τε την Κατοχήν και κατά το δεκεμβριανόν κίνημα...
Επειδή... έρχονται εις επαφάς με σημαίνοντας παράγοντας του Κ.Κ.Ε., παρ’ ών λαμβάνουσιν εντολάς προς διάπραξιν τρομοκρατικών πράξεων εις Αθήνας εν ευθέτω καιρώ (1949, αύγουστος!).
Κρίνει τούτους επικινδύνους εις την Δημοσίαν Τάξιν και Ασφάλειαν και εκτοπίζει άπαντας επί εν (1) έτος, τους μεν άνδρας εις Μακρόνησον, τας δε γυναίκας εις Τρίκερι Μαγνησίας, προς δε χαρακτηρίζει τούτους ευπόρους (;) και ικανούς προς εργασίαν.
Τα χρονικά όρια της εκτοπίσεώς των άρχονται από της συλλήψεώς των. Εκ τούτων τους: (1) Παντατζήν Σωτήριον, (2) Μαρκόπουλον Ιωάννην, (3) Χριστάκην Γεώργιον, (4) Φίλην Παντελήν, η Επιτροπή κρίνει υπόπτους αποδράσεως.
Εφ’ ω συνετάγη η παρούσα και υπογράφεται ως έπεται:
(υπογραφές)
2. Η προϊστορία ενός από τους επικίνδυνους της προηγούμενης απόφασης:
Βασίλειον της Ελλάδος
Υπουργείον Παιδείας
Δ/νσις: Στοιχειώδους Εν Αθήναις τη 7 .3.1947
αριθ. πρωτ. 17034
Προς
τον κ. Χριστάκην Γεώργιον
Δημοδιδάσκαλον του Δημ. Σχολείου Θεολόγου
(δια του επιθ/τού δημοτικών σχολείων)
'Εχοντες υπ' όψει τας διατάξεις του Θ΄ ψηφίσματος καλούμεν υμάς όπως υποβάλητε ημίν εντός πέντε ημερών την απολογίαν σας, διότι:
1) Δια της εν γένει δράσεώς σας συνηργήσατε εις την εκδήλωσιν της στάσεως του Δεκεμβρίου 1944...
2) Από της στάσεως του Δεκεμβρίου και μέχρι σήμερον δια της εν γένει δράσεώς σας ενεργείτε κατά της εννόμου τάξεως.
3) Από της στάσεως του Δεκεμβρίου και μέχρι σήμερον διά της εν γένει δράσεώς σας* ενεργείτε υπέρ των συμμετασχόντων εις την ως άνω στάσιν και υπέρ των αντικρατικών ή αντεθνικών επιδιώξεων και σκοπών τούτων.**
Ο υπουργός
Α. Παπαδήμος***
Παρατηρήσεις :
* Είναι αξιοπαρατήρητο ότι δεν υπάρχει συγκεκριμένη κατηγορία, αλλά γενική και αόριστη διατύπωση.
** Το έγγραφο ήταν τυπωμένο, που σημαίνει ότι πανομοιότυπη κατηγορία διατυπωνόταν για πολλούς.
*** Περιττό να προσθέσουμε ότι ο Γ. Χριστάκης απολύθηκε τότε οριστικά.
3. Κατάργηση θέσης -Διαθεσιμότητα -Απόλυση Ε. Π. Παπανούτσου
α. Υπουργείον Παιδείας
αριθ. πρωτ. 42375/20.5.1946
Προς:
τον κ. Ευ. Παπανούτσον
Ανακοινούμεν υμίν ότι δυνάμει των άρθρων 1 και 2 του από 30 Απριλίου 1946 Νομ. Δ/τος (περί καταργήσεως της θέσεως Γενικού Διευθυντού Παιδείας) επανέρχεσθε αυτοδικαίως και άνευ άλλης διατυπώσεως από της 2 Μάου 1946... εις την θέσιν ην κατείχετε του Δ/ντού της Παιδαγ. Ακαδημίας Τριπόλεως...
ΦΕΚ 143/Α της 2.5.1946)
ο υπουργός
Α. Παπαδήμος
β. Υπουργείον Παιδείας
αριθ. πρωτ. 78260/26.9.1946
Πρός
τον κ. Ευ. Παπανούτσου
Δ/ντήν Παιδ. Ακαδημίας Τριπόλεως
Ανακοινούμεν υμίν ότι δια ταυταρίθμου υπουργικής αποφάσεως εκδοθείσης την 20 Σεπτ. 1946 και δημοσιευθείσης την 21 Σεπτ. 1946 εις το υπ' αρ. 250 (τ.Γ') Φ.Ε.Κ. ετέθητε εις ειδικήν κατάστασιν διαθεσιμότητος προς κρίσιν κατά το Ψήφισμα Θ΄ /1946.
Ο Γεν. Γραμματεύς
Κ. Γιαννακόπουλος
γ. Βασίλειον της Ελλάδος
Υπουργικόν Συμβούλιον
Πράξις 641/7.1l.1946
Το Υπουργικόν Συμβούλιον
Λαβόν υπ όψιν
1. τας διατάξεις των άρθρων 4 και 9 του Θ' Ψηφίσματος
1. την από 6.11.1946 έκθεσιν του υπουργού Παιδείας
1. ότι ο Ευ. Παπανούτσος ενισχύσας συστηματικώς τας αναρχικάς οργανώσεις συνείργησεν εις την εκδήλωσιν της Δεκεμβριανής στάσεως και επεδείξατο... έλλειψιν επαγγελματικής επαρκείας και ουσιώδη έλλειψιν ήθους...
Αποφασίζει
Επικυροί την απόλυσιν του Ευ. Παπανούτσου από της θέσεως του Γεν. Δ/ντού Παιδείας
Ακριβές αντίγραφον
Εν Αθήναις τη 8 Νοεμβρίου 1946
(Φ.Ε.Κ. 294/9.11.1946)*
*Τα παραπάνω τρία έγγραφα έθεσαν υπόψη μου οι αρμόδιοι της Εταιρείας Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (Ε.Λ.Ι.Α.). Ευχαριστώ τον Πρόεδρο της Ε.Λ.Ι.Α. Μ. Χαριτάτο και τον υπεύθυνο την ώρα αυτή για το αρχείο Παπανούτσου Ν. Παπαγεωργίου).
4. Δείγματα ευαισθησίας για την Εκπαίδευση, όπως προκύπτει από τα Φ.Ε.Κ.
α. Δια Β. Διατάγματος της 25 Ιουλίου 1947, κατά το από 27/28 Αυγούστου 1946 Θ ' Ψήφισμα ...απολύονται της υπηρεσίας οι κάτωθι εκπαιδευτικοί λειτουργοί Μέσης Εκπαιδεύσεως ως εμπίπτοντες εις τας διατάξεις του ειρημένου Ψηφίσματος, μη δικαιούμενοι να διορισθώσι επί μίαν τριετίαν εις ουδεμίαν έμμισθον θέσιν...
1.Αρβανιτάκης Θεμιστοκλής, φυσικός, γυμνασίου Πρεβέζης.
2. Αργείτης Δημήτριος, φιλόλογος, γυμνασίου Ναυπλίου.
3. Αντωνιάδης Μιλτιάδης, φιλόλογος, γυμνασίου Θηλέων Σερρών. 4.Αποστόλου Απόστολος, χημικός , Β αρρένων Μυτιλήνης.
5.Βεργίνης Δημήτριος, φιλόλογος, β΄ γυμνασίου αρρένων Κερκύρας.
6.Βασδέκης Τηλέμαχος, φιλόλογος α΄ γυμνασίου αρρένων Θεσσαλονίκης.
7.Βαλαβάνης Γεώργιος, τεχνικών μαθημάτων, γυμνασίου Νάξου.
8. Βαλέτας Γεώργιος, φιλόλογος, γυμνασίου Κορωπίου.
9.Βούλγαρης Ευστράτιος, φιλόλογος γυμνασίου Ναούσης.
10. Γούλας Δημήτριος, γυμναστής α' γυμνασίου αρρένων Βόλου.
11.Γεωργάτος Παναγ., μαθηματικός γυμνασίου αρρένων Αργοστολίου.
12.Γεωργουσόπουλος Χρ., φιλόλογος γυμνασίου αρρένων Λαμίας.
13. Γρατσιάτου Χλόη, φιλόλογος Ζ ' γυμνασίoυ Θηλέων Αθηνών.
14. Γαλιατσάτος Δημοσθένης, φιλόλογος α' γυμν. αρρ. Πατρών.
15. Ζαχαριάδης Ζαχαρίας, φιλόλογος γυμν. αρρ. Τρικάλων.
16. Ιωαννίδης Πέτρος, γαλλικής, γυμνασίου Ακράτας.
17. Λειβαδά Ελένη, φιλόλογος γυμνασίου Λαγκαδίων.
18.Μπασουκέας Φώτιος, φιλόλογος γ' γυμν. αρρένων Αθηνών.
19. Ντόκας Αγησίλαος, φιλόλογος γυμν. Νέας Φιλαδελφείας Αττικής.
20. Παπαδάκη -Μαυροειδή Σοφία, φιλόλογος Χαροκοπείου Σχολής Αθηνών.
21. Σούλης Χρ., γυμνασιάρχης Ζωσιμαίας σχολής Ιωαννίνων.
22. Τζουγανάτος Νικόλαος, φιλόλογος Βαρβακείου Σχολής.
23. Τσιάρας Ιω., φιλόλογος β ΄ αρρένων Θεσσαλονίκης.
24. Φραγκάτος Δημήτριος, φυσικός, γυμνασίου Καρπενησίου.
25. Χιουρέα 'Ολγα, Οικοκυρικών γυμνασίου Θηλέων Καλαμών
…….. (Σύνολο περίπου 200 απολύσεις)
β. Δια Β. Διαταγμάτων εκδοθέντων εν Αθήναις τη 23 Ιουλίου 1947, κατά τα άρθρα 1-7 του Θ ' Ψηφίσματος 1946...
απολύονται της υπηρεσίας μετά προηγουμένην κλήσιν εις απολογίαν, οι κάτωθι λειτουργοί Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως...:
1) Εκ της περιφερείας Αμυνταίου:
Αθανασίου Βέρα, δ/σσα του δημοτικού σχολείου Λεπτοκαρυών ….(σύνολο 13).
2) Εκ της περιφερείας Αλμωπίας:
Ζαχαριάδης Νικόλαος του δημοτικού σχολείου Νωτίας...
(σύνολο 6) .
3) Εκ της περιφερείας Άρτης:
Τσάκας Ιω. του δημ. σχολείου Μελισσουργών (σύνολο 20) ,
4) Εκ της περιφερείας Χαλκιδικής:
Αμπελάς Διαμαντής του δημ. σχολείου Πρινοχωρίου .(σύνολο 11)
5) Εκ της περιφερείας Φλωρίνης: (σύνολο 5)
6) Εκ της περιφερείας Κιλκίς:
Νίχου Ευρυδίκη, νηπιαγωγός του νηπιαγωγείου Μετταλικών... (σύνολο 14)
7. Εκ της περιφερείας Γιαννιτσών
…(σύνολο 11)
8) Εκ της περιφερείας Εδέσσης:
……..(σύνολο 10)
Εκ της περιφερείας Ζακύνθου, Μαγνησίας, Καρυστίας, Ναυπακτίας, Χαλκίδος, Ιστιαίας, Ευρυτανίας, Ολυμπίας, Λαρίσσης, Βοιωτίας
……(σύνολο περίπου 200).
5. Γενίκευση των διώξεων και του τυπικού
Ο επιθεωρητής δημοτικών σχολείων Καλαμών με το έγγραφό του 1028/4.9.1947:
Προς
τον κ. Γ. Κυριαζόπουλον
τον καλεί σε απολογία:
Κατόπιν της υπ' αριθ. 86701/3.9.47 τηλεγρ. δ/γής του Σ/του Υπουργείου Παιδείας, έχοντες υπ' όψει και τας διατάξεις του Θ΄ Ψηφίσματος... καλούμεν υμάς όπως εντός πέντε ημερών... υποβάλητε ημίν την απολογίαν σας, διότι:
1. Δια της εν γένει δράσεώς σας συνηργήσατε εις την εκδήλωσιν της στάσεως του Δεκεμβρίου 1944...
2. ...Δια της εν γένει δράσεως και συμπεριφοράς σας ενεργείτε κατά της εννόμου τάξεως.
3. ...Ενεργείτε υπέρ των μετασχόντων εις την ως άνω στάσιν και υπέρ των αντικρατικών ή αντεθνικών επιδιώξεων των σκοπών τούτων.
Εντολή Υπουργού
Ο επιθεωρητής Καλαμών
Τ.Σ. Υπογραφή
6. Δείγματα ανάλογων εγγράφων από την εθνοσωτήρια περίοδο του 1967...
Υπουργείον Παιδείας Εν Αθήναις τη 21.2.1968
Κύριον
Κωνσταντίνον Χάρην
άχρι τούδε διευθυντήν της Παιδαγ. Ακαδημίας Τριπόλεως
Ανακοινούμεν εις υμάς ότι... απελύθητε της υπηρεσίας καθ’ όσον δεν κέκτησθε το απαιτούμενον ηθικόν κύρος διά την άσκησιν των καθηκόντων σας.
(ΦΕΚ 60, τόμος Γ' 16.2.1968)
Ο Γεν. Γραμματεύς
Μ. Γαλιδάκης
Νεότερο έγγραφο (αριθ. πρωτ. 18064/7.12.68) εξηγούσε στον ενδιαφερόμενο γιατί -κατά την υπηρεσία- δεν «εκέκτητο το απαιτούμενον ηθικόν κύρος». Γιατί: «...ενετάχθητε εις τον ΕΛΑΣ ως διαφωτιστής, ειργάσθητε υπέρ του ΚΚΕ, ελάβατε μέρος εις το Δεκεμβριανόν κίνημα... υπήρξατε όργανο του τότε (1964) Γενικού Γραμματέως του Υπουργείου Παιδείας, οργανωτού της εκπαιδευτικής μεταρρυθμίσεως και ειργάσθητε μετά φανατισμού υπέρ αυτής...»
Ανάλογες αγγελικές ρήσεις άκουσαν και άλλοι απ' αυτούς που βοήθησαν για τη μεταρρυθμιστική προσπάθεια το 1964, όπως οι: Αλ. Καρανικόλας, Αντ. Κατσουρός, Κ. Ν. Παπανικολάου. Το αμάρτημά τους: η συμμετοχή στη μεταρρύθμιση.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή: ο κοινωνικός ρόλος της Εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Μαρία Ηλιού, Εκπαιδευτική και Κοινωνική Δυναμική, Αθήνα 1984 (β' έκδοση 1988). Χ. Νούτσος, Προγράμματα Μέσης Εκπαίδευσης και Κοινωνικός Έλεγχος 1931- 1973. Αλέξης Δημαράς, Η Mεταρρύθμιση που δεν έγινε, 2 τόμοι, Αθήνα «(Ερμής»). Φ. Κ. Βώρος: (1) Νεοελληνικός Διαφωτισμός (στο βιβλίο Δοκίμια Εισαγωγής στη Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία, Αθήνα 1982 «(Τολίδης»). (2) Από την Εκπαιδευτική προσπάθεια στη δίωξη του Θ. Καΐρη (άρθρο στο συλλογικό τόμο Θεόφιλος Καΐρης, Αθήνα 1988 «Gutenberg»). (3) Εμείς και οι Αρχαίοι, Αθήνα 1986.
2. Ο περιβόητος νόμος για τη δίωξη του φρονήματος των πολιτών (4229/1929), γνωστός ως «ιδιώνυμο» περιέχει ειδικό άρθρο για τη δίωξη των εκπαιδευτικών. Συγκεκριμένα, το άρθρο 6 ορίζει: «Εκπαιδευτικοί και μη υποπεσόντες εις αξιόποινον πράξιν του παρόντος νόμου» -εφόσον προπαγανδίζουν κομμουνιστικές ιδέες απολύονται οριστικά από την υπηρεσία τους με απόφαση του οικείου πειθαρχικού συμβουλίου...
Ως άμεση προϊστορία της θεσμοποιημένης δίωξης εκπαιδευτικών για τα φρονήματά τους (κατ’ αρχήν για τις εκπαιδευτικές αντιλήψεις τους) μπορούμε να μνημονεύσουμε τις περιστασιακές διώξεις που εμπίπτουν στην περίοδο 1920-1931:
-Συγκρότηση «Επιτροπείας» (1921) για την ανατροπή της Mεταρρύθμισης του 1917. Αυτή υπόδειξε και ποινική δίωξη των πρωτεργατών της γλωσσοεκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917 (Δελμούζου, Γληνού, Τριανταφυλλίδη κλπ.)
-Μαρασλειακά (δίωξη Δελμούζου, Ρόζας Ιμβριώτη). -Περιπέτειες του Μίλτου Κουντουρά στη Θεσσαλονίκη. Για τα θέματα αυτά:
Αλ. Δημαρά, Η Mεταρρύθμιση που δεν έγινε, β , τόμος. Του ίδιου, Τα σχολειά κλείστε: Το έργο του Μίλτου Κουντουρά (τόμοι 2). Θ. Χατζηστεφανίδη, Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης, Αθήνα 1987.
3. Δημ. Γληνού, Εκλεκτές σελίδες, 3ος τόμος (εκδόσεις «Στοχαστής»), σελίδα 103.
4. Χ. Σακελλαρίου, Μιχ. Παπαμαύρος, Αθήνα 1985 (εκδ. «Gutenberg»), σελ. 96-97. Επίσης: Κώστα Γ. Καλαντζή (Θεσσαλού ), Στον Αστερισμό του Γληνού: Κώστας Σωτηρίου, Ρόζα Ιμβριώτη, Μιχ. Παπαμαύρος, Αθήνα 1985 «(Δίπτυχο»).
5. Αυτό τον τίτλο βιβλίου, Νομοθεσία των Βαρβάρων, χρησιμοποίησε ο Γ. Κατηφόρης, για να αναλύσει το «Ιδιώνυμο» και όλη τη συναφή νομοθεσία δίωξης του φρονήματος, από το 1925 και ύστερα.
6. Γιάννη Κατσαντώνη, Οι δάσκαλοι στους αγώνες για Ψωμί Παιδεία, Eλευθερία, Αθήνα 1981 («Σύγχρονη Εποχή»), σελ. 74-117.
7. Δείγμα μόνο της νέας νοοτροπίας αποτελούν οι λόγοι του δικτάτορα, εκείνου του «μικρού ανθρώπου» (ο χαρακτηρισμός διατυπώθηκε από τον Γεώργιο Α. Βλάχο, ιδρυτή της «Kαθημερινής»), που το Νοέμβρη του 1938 ανέλαβε και το υπουργείο Παιδείας. Με δηλώσεις του διευκρίνισε τις προθέσεις του. Ανάμεσα στα άλλα είπε: «Από όλους τους εκπαιδευτικούς προσδοκώ αμέριστον βοήθειαν... Δεν επιτρέπω από κανέναν... καμίαν υπόκωφον αντίστασιν εις τα θελήσεις μου... Όπως επίσης δεν επιτρέπω και έξω της υπηρεσίας καμίαν συζήτησιν... Είμαι βέβαιος ότι υπό τους όρους αυτούς θα συνεργαστούμε καλά... Επί του ζητήματος αυτού, κύριοι, είμαι αποφασισμένος εάν παρουσιασθεί οιαδήποτε αντίδρασις να την θραύσω κατά τρόπον αμείλικτον...»
Ένα δείγμα στοργής του δικτάτορα για την Εκπαίδευση:
Στο ΦΕΚ 122/28.6.1940 (τεύχος Γ', σελ, 843) διαβάζουμε: Δια Β.Δ. της 15 Ιουνίου... προτάσει του υπουργού... τίθενται εις διαθεσιμότητα ως ακατάλληλοι:
1….
2. Βασίλειος Τσίριμπας, Επιθεωρητής Στοιχειώδους Εκπ/σεως, Γ' Περιφερείας...
3……
Απολύεται εκ της υπηρεσίας ο πρωτοβάθμιος φιλόλογος καθηγητής του εν Θεσσαλονίκη Πρακτικού Λυκείου Ευάγγελος Λαδάς ως κριθείς ακατάλληλος δια την δημοσίαν υπηρεσίαν.
Ο Υφυπουργός
Ν. Σπέντζας
8. Βλέπε σχετικά: Χάρη Σακελλαρίου, Η Εκπαίδευση στην Εθνική Αντίσταση.
Γ. Ζωίδη, Αντιστασιακά, Αθήνα (ειδικό κεφάλαιο για την Εκπαίδευση).
9. Αποσπασματικές ειδήσεις (αφηγηματικές και συνήθως ατεκμηρίωτες) για τη δύσκολη αυτή εποχή υπάρχουν στο βιβλίο της Ελλης Αλεξίου, Βασιλική Δρυς, α΄ τόμος. Τεκμηριωμένες αλλά ανεπαρκείς ειδήσεις για το ίδιο θέμα περιέχονται στο βιβλίο του Στέφανου Φίλου, Χρονικό ενός Θεσμού.
10. Γενική θεώρηση των περιπετειών της Εκπαίδευσης και των Εκπαιδευτικών (κατά την περίοδο 1930-1967) μπορεί κανείς να δει στα παρακάτω δημοσιεύματα:
-Ε. Π. Παπανούτσου, Απομνημονεύματα.
-Χάρη Σακελλαρίου, Μιχ. Παπαμαύρος (βλέπε πιο πάνω σημείωση 4).
-Δημήτρης Φυλακτός, Θυμάται!...
Κώστα Γ. Καλαντζή (Θεσσαλού), Στον Αστερισμό του Γληνού (βλέπε πιο πάνω σημ. 4).
-Φ. Κ. Βώρος, Η Εκπαιδευτική Πραγματικότητα στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1944- 64 και η διαμόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής του Ε. Π. Παπανούτσου (στο συλλογικό τόμο: Ε. Π. Παπανούτσος: ο παιδαγωγός, ο φιλόσοφος (έκδοση του τομέα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1988).
11. 'Ελλης Αλεξίου, Βασιλική Δρυς, τόμοι α', β'. Θ. Μητσόπουλου, Μείναμε 'Ελληνες, Αθήνα 1979. Κ. Γ. Καλαντζή (Θεσσαλού).. Στον Αστερισμό του Γληνού: Τρεις φωτισμένοι παιδαγωγοί: Κώστας Σωτηρίου, Ρόζα Ιμβριώτη, Μιχάλης Παπαμαύρος, Αθήνα 1985.
12. Για τη μικρή ετούτη έρευνα πρόσφεραν βοήθεια:
-Η καθηγήτρια Κατερίνα Ραπίτου, που, κατά παράκλησή μου, έψαξε να βρει ειδήσεις συγκεκριμένες σε ΦΕΚ της περιόδου 1945-47 στη βιβλιοθήκη της Βουλής. (Θα τα μνημονεύσουμε αναλυτικά παρακάτω).
-Ο συνταξιούχος εκπαιδευτικός Θ. Μητσόπουλος (βλέπε σημείωση 11) που έκανε παράλληλη έρευνα σε άλλες βιβλιοθήκες.
- Όλοι οι εκπαιδευτικοί που αναφέρονται στο κείμενό μου με προσωπικά έγγραφά τους.
-Ο ιστορικός Σπ. Λουκάτος, που μου πρόσφερε ευγενικά τα δημοσιεύματά του για την Αντίσταση στην Κεφαλονιά, αλλά και προφορικές ειδήσεις συναφείς με το θέμα της έρευνας,
-Ο συνταξιούχος δάσκαλος Στ. Φίλος, που μου προμήθευσε αρκετές φωτοτυπίες των νομοθετικών κειμένων, που μνημονεύονται στην αφήγησή μου.
-Ένας φίλος από τα Γιάννενα. Θα αναγνωρίσετε την προσφορά του, δε χρειάζεται το όνομά του, αφού και κείνος προτιμά την ανωνυμία.
Όλους τους ευχαριστώ.
13. Βλέπε πιο πάνω σημείωση 8, Συμπληρωματικά: Γιάννη Κατσαντώνη, Εκπαιδευτικοί και Εθνική Αντίσταση, Αθήνα 1984 (εκδόσεις Καρανάση) Φ, Κ, Βώρου, Η Ελληνική Εκπαίδευση κατά τη δεκαετία 1940-1949, περιοδικό «Νέα Παιδεία», τεύχος 40, σελ. 25-32.
14. Στην προηγούμενη σημείωση προσθέτουμε: Θ. Μητσόπουλου, Το 30ό Σύνταγμα του ΕΛΑΣ (ο Μητσόπουλος, δάσκαλος από την Αρκαδία, ήταν ο καπετάνιος του Συντάγματος). Δημήτρης Φυλακτός (δάσκαλος από το Βελβενδό Κοζάνης), Θυμάται!...
15. Για τα θέματα αυτά υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, που είναι έξω από τα πλαίσια τούτης της μελέτης. Ενδεικτικά σημειώνουμε κάποια από τα πιο γνωστά δημοσιεύματα:
Μάριον Σαράφη, Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο. Τ. Βουρνά, Εθvική Αντίσταση -Εμφύλιος. Σόλωνα Γρηγοριάδη, Σύντομη Ιστορία της Eθνικής Αντίστασης και Δεκέμβρης-Εμφύλιος.
16. Βλέπε σημείωση 11. Όπως προαναφέραμε, θα αφιερώσουμε χωριστό κεφάλαιο στο θέμα αυτό.
17. Όσοι απ' αυτούς βρίσκονταν στην υπηρεσία κατά την περίοδο της «Εθνοσωτήριας» θεομηνίας του 1967 έγιναν πάλι στόχος διώξεων ή απειλών και παρενοχλήσεων. Βλέπε παρακάτω τεκμήρια που αναφέρονται στη νηπιαγωγό Αναστασία Καραΐκα.
18. Τ. Βουρνά, Ο Εμφύλιος (εκδόσεις Τολίδη).
Σ. Γρηγοριάδη, Δεκέμβρης -Εμφύλιος (εκδ. «Καπόπουλος»).
19. Για τα κριτήρια που επικράτησαν μιλούν τα ίδια τα κείμενα της εποχής, που μερικά απ’ αυτά παραθέτουμε ως τεκμήρια μέσα σε τούτο το κείμενο. Και άλλα στο Παράρτημα.
20. Ε. Π. Παπανούτσου, Απομνημονεύματα (εκδ. «Φιλιππότη», Αθήνα 1982), σελ. 51, 52, 56.
21. Τα στοιχεία έθεσε υπόψη μου από το προσωπικό αρχείο του ο Γ. Δημητράκος, όταν οι αναζητήσεις με οδήγησαν και σ' αυτόν. Τον ευχαριστώ.
22. Σε όλο τούτο το επεισόδιο θα διαπιστώσουμε ότι άλλες υπηρεσίες υπεισέρχονται στη λειτουργία των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων κι επηρεάζουν τη λειτουργία τους. Τα στοιχεία που ακολουθούν έθεσαν στη διάθεσή μου σπουδαστές της εποχής εκείνης (ένας απ' αυτούς ο Στ. Φίλος). Επιβεβαίωση των στοιχείων αυτών και συνολική εικόνα μου πρόσφερε φίλος από τα Γιάννενα, όταν είχα επισκεφτεί την πόλη εκείνη για ένα συμπόσιο αφιερωμένο στη μνήμη του Ε. Π. Παπανούτσου (βλέπε πιο πάνω, σημείωση 10).
23. Έλλης Αλεξίου, Βασιλική δρυς, α΄ μέρος, σελ. 102, 135, 142 (αναφέρει άλλοτε 3600 άλλοτε 4000 απολυμένους).
Γιάννη Κατσαντώνη, Οι δάσκαλοι στους αγώνες για Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία, σελ. 137: «Χιλιάδες δάσκαλοι τέθηκαν σε διαθεσιμότητα και τελικά απολύθηκαν... Μέχρι το Φλεβάρη του 1947 είχαν κληθεί σε απολογία 4000 δάσκαλοι και από το Γενάρη του 1947 ως το τέλος του Δεκέμβρη 1947 είχαν απολυθεί 7147 δημόσιοι υπάλληλο». Φανερό ότι ο συγγραφέας συνδέει δυο διαφορετικές πληροφορίες, που δε δίνουν σαφή απάντηση στο ερώτημά μας.
24. Ε. Π. Παπανούτσου, Εφήμερα, Επίκαιρα και Ανεπίκαιρα, σ. 112. Από το κείμενο αυτό, που είχα διαβάσει πριν από αρκετά χρόνια, πήρα αφορμή για να ερευνήσω μια ανακριβή, κατά τη γνώμη μου, πληροφορία που είχε αρχικά υιοθετήσει η παιδαγωγός, Έλλη Αλεξίου (Βασιλική Δρυς, α΄, 142) ότι ο Παπανούτσος ευθύνεται για το «επαίσχυντο διάταγμα»... Την ανακριβή αυτή πληροφορία υιοθετεί ο Π. Ξένος (άρθρο του στο περιοδικό «Επιστημονική Σκέψη», τεύχος 7, σελ. 99-101).
Από όσα αποκαλύπτονται σε τούτη τη μελέτη -τεκμηριωμένα με πρωτογενή στοιχεία- προκύπτει ότι:
α. Ο Ε. Π. Παπανούτσος έμεινε στο Υπουργείο ως το Μάη του 1946, όταν ακόμη δεν είχαν αρχίσει οι μαζικές απολύσεις.
β. Τέθηκε σε διαθεσιμότητα ο ίδιος με βάση το Θ' Ψήφισμα, από τους πρώτους.
γ. Οι απολύσεις που είχαν γίνει ως την ημέρα εκείνη διεκπεραιώνονταν από άλλους παράγοντες (Επιτροπές που ορίζονταν με την πράξη 25/1945, 59/1946, Θ' Ψήφισμα του 1946). Τις Επιτροπές αυτές ονομάζει και η Αλεξίου, για στιγματισμό, στη σελ. 103.
δ. Οι πολλές απολύσεις έγιναν ύστερα από την απομάκρυνση του Παπανούτσου και κορυφώθηκαν όταν εκείνος έγραψε το άρθρο που αναφέραμε. Θα ήταν πολύ δύσκολο να υποθέσουμε ότι έγραψε το άρθρο αυτό, ενώ είχε συμπράξει σε τέτοιες ενέργειες. , Άλλωστε η ίδια η Αλεξίου ονομάζει άλλους ως δράστες (Βασιλική Δρυς, 103).
ε. Η περιορισμένη τούτη έρευνα πουθενά δεν ανακάλυψε συνέργεια του Παπανούτσου για απολύσεις. Αντίθετα, η έρευνα επιβεβαιώνει τη δική του εκδοχή, όπως τη διαβάζουμε στα Απομνημονεύματά του, σελ. 56:
«Oι εκλογές του Μαρτίου 1946 έφεραν στην εξουσία το Λαϊκό Κόμμα. Πρώτη πράξη της νέας κυβέρνησης στο Υπουργείο της Παιδείας ήταν να καταργήσει τη θέση του Γενικού Διευθυντή και να με απομακρύνει. Από κακότητα μάλιστα ο παλαιοκομματικός υπουργός Α. Παπαδήμος δε δέχτηκε την παραίτησή μου, αλλά επέμενε να με υποβιβάσει, σε διευθυντή πάλι Ακαδημίας, για να με στιγματίσει ύστερα με απόλυση, σύμφωνα με το Θ ' Ψήφισμα...».
Ουσιαστικά ο Παπανούτσος απέχει από την υπηρεσία από τον Απρίλη 1946. Ως τότε απολύσεις μαζικές δεν είχαν γίνει. Μόνο ενέργειες σποραδικές, από άλλους παράγοντες, με «έκτακτες» εξουσίες, που φαίνεται ότι είχαν εκχωρηθεί στις «Γενικές Διοικήσεις», π.χ. Ηπείρου. Βλέπε και «Παράρτημα».
25. Σε όσους μνημονεύσαμε ως τώρα μπορούμε να προσθέσουμε πολυάριθμους άλλους. Λόγου χάρη: Γ. Ζωίδη, Γ. Κοσπεντάρη, Ν. Αραβαντινό, Κώστα Γ. Καλαντζή (Θεσσαλό), Αρσινόη Ταμπακοπούλου, Αγησ. Ντόκα, Φ. Μπασουκέα κ.ά. Έπειτα είναι η άγνωστη στρατιά των πτυχιούχων που δεν μπορούσαν να διοριστούν, αργότερα, γιατί δεν είχαν κριθεί «νομιμόφρονες», π.χ. Γ. Μωραΐτης, Γερ. Λεγάτος, Παν. Γκιόλμας και άλλοι, που κατέφυγαν στα Φροντιστήρια, στα ιδιωτικά σχολεία ή σε άλλα επαγγέλματα ή αναζήτησαν άλλη ακαδημαϊκή σταδιοδρομία.
[Η μελέτη αυτή αποτελεί μια πρώτη ανίχνευση στο μεγάλο θέμα που θίγει. Ο συγγραφέας εύχεται να πάρουν τη σκυτάλη άλλοι, πιο αρμόδιοι. Ίσως έχουν λόγους να πρωτοστατήσουν όποιοι κατευθύνουν το ερευνητικό έργο των Παιδαγωγικών Τμημάτων ή των Τομέων Ιστορίας στα Πανεπιστήμιά μας. Η έρευνα αυτής της πτυχής της ιστορίας μας είναι οφειλή προς το παρελθόν και προς το μέλλον μας].
Copyright © 2002 F. K. Voros
url: www.voros.gr e-mail: info@voros.gr
Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr
ΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟΥ ΚΑI ΟΔΥΝΗΣ
Φ. Κ. Βώρος Αφιερώνεται σε όσους διώχτηκαν για την ιδεολογία τους
Μέρος 5ο (τελευταίο)
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ25
Παραθέτουμε μερικά ακόμη επίσημα κείμενα της εποχής, ενδεικτικά της νοοτροπίας, των μεθόδων, της διαδικασίας που χρησιμοποιήθηκε για την αποψίλωση της Εκπαίδευσης από τους «επικίνδυνους» εκπαιδευτικούς, που είχαν νωρίτερα τιμήσει την Πατρίδα με τη συμμετοχή τους στην Εθνική Αντίσταση.
1. Απόφασις υπ' αριθ. 177
Εν Αθήναις και εν τω Νομαρχιακώ Καταστήματι σήμερον την 9ην του μηνός Αυγούστου του έτους 1949, συνήλθεν η Πρωτοβάθμιος Επιτροπή Δημοσίας Ασφαλείας του νομού Αττικής, ήτις...
Αποφασίζει
Λαβούσα υπ' όψιν την υπ' αριθ. 2233 Φ. 27 /4.8.49 αναφοράν της αστυνομικής διευθύνσεως Αθηνών, δι’ ής προτείνονται προς εκτόπισιν ως επικίνδυνοι εις την δημόσιαν Ασφάλειαν οι:
Χριστάκης Γεώργιος του Δημητρίου και της Αικατερίνης...
Επειδή εκ των στοιχείων των κατ' αυτών δικογραφιών προκύπτει ότι άπαντες οι ανωτέρω τυγχάνουσιν φανατικοί οπαδοί του Κ.Κ.Ε. και λίαν επικίνδυνοι, δράσαντες ποικιλοτρόπως κατά τε την Κατοχήν και κατά το δεκεμβριανόν κίνημα...
Επειδή... έρχονται εις επαφάς με σημαίνοντας παράγοντας του Κ.Κ.Ε., παρ’ ών λαμβάνουσιν εντολάς προς διάπραξιν τρομοκρατικών πράξεων εις Αθήνας εν ευθέτω καιρώ (1949, αύγουστος!).
Κρίνει τούτους επικινδύνους εις την Δημοσίαν Τάξιν και Ασφάλειαν και εκτοπίζει άπαντας επί εν (1) έτος, τους μεν άνδρας εις Μακρόνησον, τας δε γυναίκας εις Τρίκερι Μαγνησίας, προς δε χαρακτηρίζει τούτους ευπόρους (;) και ικανούς προς εργασίαν.
Τα χρονικά όρια της εκτοπίσεώς των άρχονται από της συλλήψεώς των. Εκ τούτων τους: (1) Παντατζήν Σωτήριον, (2) Μαρκόπουλον Ιωάννην, (3) Χριστάκην Γεώργιον, (4) Φίλην Παντελήν, η Επιτροπή κρίνει υπόπτους αποδράσεως.
Εφ’ ω συνετάγη η παρούσα και υπογράφεται ως έπεται:
(υπογραφές)
2. Η προϊστορία ενός από τους επικίνδυνους της προηγούμενης απόφασης:
Βασίλειον της Ελλάδος
Υπουργείον Παιδείας
Δ/νσις: Στοιχειώδους Εν Αθήναις τη 7 .3.1947
αριθ. πρωτ. 17034
Προς
τον κ. Χριστάκην Γεώργιον
Δημοδιδάσκαλον του Δημ. Σχολείου Θεολόγου
(δια του επιθ/τού δημοτικών σχολείων)
'Εχοντες υπ' όψει τας διατάξεις του Θ΄ ψηφίσματος καλούμεν υμάς όπως υποβάλητε ημίν εντός πέντε ημερών την απολογίαν σας, διότι:
1) Δια της εν γένει δράσεώς σας συνηργήσατε εις την εκδήλωσιν της στάσεως του Δεκεμβρίου 1944...
2) Από της στάσεως του Δεκεμβρίου και μέχρι σήμερον δια της εν γένει δράσεώς σας ενεργείτε κατά της εννόμου τάξεως.
3) Από της στάσεως του Δεκεμβρίου και μέχρι σήμερον διά της εν γένει δράσεώς σας* ενεργείτε υπέρ των συμμετασχόντων εις την ως άνω στάσιν και υπέρ των αντικρατικών ή αντεθνικών επιδιώξεων και σκοπών τούτων.**
Ο υπουργός
Α. Παπαδήμος***
Παρατηρήσεις :
* Είναι αξιοπαρατήρητο ότι δεν υπάρχει συγκεκριμένη κατηγορία, αλλά γενική και αόριστη διατύπωση.
** Το έγγραφο ήταν τυπωμένο, που σημαίνει ότι πανομοιότυπη κατηγορία διατυπωνόταν για πολλούς.
*** Περιττό να προσθέσουμε ότι ο Γ. Χριστάκης απολύθηκε τότε οριστικά.
3. Κατάργηση θέσης -Διαθεσιμότητα -Απόλυση Ε. Π. Παπανούτσου
α. Υπουργείον Παιδείας
αριθ. πρωτ. 42375/20.5.1946
Προς:
τον κ. Ευ. Παπανούτσον
Ανακοινούμεν υμίν ότι δυνάμει των άρθρων 1 και 2 του από 30 Απριλίου 1946 Νομ. Δ/τος (περί καταργήσεως της θέσεως Γενικού Διευθυντού Παιδείας) επανέρχεσθε αυτοδικαίως και άνευ άλλης διατυπώσεως από της 2 Μάου 1946... εις την θέσιν ην κατείχετε του Δ/ντού της Παιδαγ. Ακαδημίας Τριπόλεως...
ΦΕΚ 143/Α της 2.5.1946)
ο υπουργός
Α. Παπαδήμος
β. Υπουργείον Παιδείας
αριθ. πρωτ. 78260/26.9.1946
Πρός
τον κ. Ευ. Παπανούτσου
Δ/ντήν Παιδ. Ακαδημίας Τριπόλεως
Ανακοινούμεν υμίν ότι δια ταυταρίθμου υπουργικής αποφάσεως εκδοθείσης την 20 Σεπτ. 1946 και δημοσιευθείσης την 21 Σεπτ. 1946 εις το υπ' αρ. 250 (τ.Γ') Φ.Ε.Κ. ετέθητε εις ειδικήν κατάστασιν διαθεσιμότητος προς κρίσιν κατά το Ψήφισμα Θ΄ /1946.
Ο Γεν. Γραμματεύς
Κ. Γιαννακόπουλος
γ. Βασίλειον της Ελλάδος
Υπουργικόν Συμβούλιον
Πράξις 641/7.1l.1946
Το Υπουργικόν Συμβούλιον
Λαβόν υπ όψιν
1. τας διατάξεις των άρθρων 4 και 9 του Θ' Ψηφίσματος
1. την από 6.11.1946 έκθεσιν του υπουργού Παιδείας
1. ότι ο Ευ. Παπανούτσος ενισχύσας συστηματικώς τας αναρχικάς οργανώσεις συνείργησεν εις την εκδήλωσιν της Δεκεμβριανής στάσεως και επεδείξατο... έλλειψιν επαγγελματικής επαρκείας και ουσιώδη έλλειψιν ήθους...
Αποφασίζει
Επικυροί την απόλυσιν του Ευ. Παπανούτσου από της θέσεως του Γεν. Δ/ντού Παιδείας
Ακριβές αντίγραφον
Εν Αθήναις τη 8 Νοεμβρίου 1946
(Φ.Ε.Κ. 294/9.11.1946)*
*Τα παραπάνω τρία έγγραφα έθεσαν υπόψη μου οι αρμόδιοι της Εταιρείας Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (Ε.Λ.Ι.Α.). Ευχαριστώ τον Πρόεδρο της Ε.Λ.Ι.Α. Μ. Χαριτάτο και τον υπεύθυνο την ώρα αυτή για το αρχείο Παπανούτσου Ν. Παπαγεωργίου).
4. Δείγματα ευαισθησίας για την Εκπαίδευση, όπως προκύπτει από τα Φ.Ε.Κ.
α. Δια Β. Διατάγματος της 25 Ιουλίου 1947, κατά το από 27/28 Αυγούστου 1946 Θ ' Ψήφισμα ...απολύονται της υπηρεσίας οι κάτωθι εκπαιδευτικοί λειτουργοί Μέσης Εκπαιδεύσεως ως εμπίπτοντες εις τας διατάξεις του ειρημένου Ψηφίσματος, μη δικαιούμενοι να διορισθώσι επί μίαν τριετίαν εις ουδεμίαν έμμισθον θέσιν...
1.Αρβανιτάκης Θεμιστοκλής, φυσικός, γυμνασίου Πρεβέζης.
2. Αργείτης Δημήτριος, φιλόλογος, γυμνασίου Ναυπλίου.
3. Αντωνιάδης Μιλτιάδης, φιλόλογος, γυμνασίου Θηλέων Σερρών. 4.Αποστόλου Απόστολος, χημικός , Β αρρένων Μυτιλήνης.
5.Βεργίνης Δημήτριος, φιλόλογος, β΄ γυμνασίου αρρένων Κερκύρας.
6.Βασδέκης Τηλέμαχος, φιλόλογος α΄ γυμνασίου αρρένων Θεσσαλονίκης.
7.Βαλαβάνης Γεώργιος, τεχνικών μαθημάτων, γυμνασίου Νάξου.
8. Βαλέτας Γεώργιος, φιλόλογος, γυμνασίου Κορωπίου.
9.Βούλγαρης Ευστράτιος, φιλόλογος γυμνασίου Ναούσης.
10. Γούλας Δημήτριος, γυμναστής α' γυμνασίου αρρένων Βόλου.
11.Γεωργάτος Παναγ., μαθηματικός γυμνασίου αρρένων Αργοστολίου.
12.Γεωργουσόπουλος Χρ., φιλόλογος γυμνασίου αρρένων Λαμίας.
13. Γρατσιάτου Χλόη, φιλόλογος Ζ ' γυμνασίoυ Θηλέων Αθηνών.
14. Γαλιατσάτος Δημοσθένης, φιλόλογος α' γυμν. αρρ. Πατρών.
15. Ζαχαριάδης Ζαχαρίας, φιλόλογος γυμν. αρρ. Τρικάλων.
16. Ιωαννίδης Πέτρος, γαλλικής, γυμνασίου Ακράτας.
17. Λειβαδά Ελένη, φιλόλογος γυμνασίου Λαγκαδίων.
18.Μπασουκέας Φώτιος, φιλόλογος γ' γυμν. αρρένων Αθηνών.
19. Ντόκας Αγησίλαος, φιλόλογος γυμν. Νέας Φιλαδελφείας Αττικής.
20. Παπαδάκη -Μαυροειδή Σοφία, φιλόλογος Χαροκοπείου Σχολής Αθηνών.
21. Σούλης Χρ., γυμνασιάρχης Ζωσιμαίας σχολής Ιωαννίνων.
22. Τζουγανάτος Νικόλαος, φιλόλογος Βαρβακείου Σχολής.
23. Τσιάρας Ιω., φιλόλογος β ΄ αρρένων Θεσσαλονίκης.
24. Φραγκάτος Δημήτριος, φυσικός, γυμνασίου Καρπενησίου.
25. Χιουρέα 'Ολγα, Οικοκυρικών γυμνασίου Θηλέων Καλαμών
…….. (Σύνολο περίπου 200 απολύσεις)
β. Δια Β. Διαταγμάτων εκδοθέντων εν Αθήναις τη 23 Ιουλίου 1947, κατά τα άρθρα 1-7 του Θ ' Ψηφίσματος 1946...
απολύονται της υπηρεσίας μετά προηγουμένην κλήσιν εις απολογίαν, οι κάτωθι λειτουργοί Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως...:
1) Εκ της περιφερείας Αμυνταίου:
Αθανασίου Βέρα, δ/σσα του δημοτικού σχολείου Λεπτοκαρυών ….(σύνολο 13).
2) Εκ της περιφερείας Αλμωπίας:
Ζαχαριάδης Νικόλαος του δημοτικού σχολείου Νωτίας...
(σύνολο 6) .
3) Εκ της περιφερείας Άρτης:
Τσάκας Ιω. του δημ. σχολείου Μελισσουργών (σύνολο 20) ,
4) Εκ της περιφερείας Χαλκιδικής:
Αμπελάς Διαμαντής του δημ. σχολείου Πρινοχωρίου .(σύνολο 11)
5) Εκ της περιφερείας Φλωρίνης: (σύνολο 5)
6) Εκ της περιφερείας Κιλκίς:
Νίχου Ευρυδίκη, νηπιαγωγός του νηπιαγωγείου Μετταλικών... (σύνολο 14)
7. Εκ της περιφερείας Γιαννιτσών
…(σύνολο 11)
8) Εκ της περιφερείας Εδέσσης:
……..(σύνολο 10)
Εκ της περιφερείας Ζακύνθου, Μαγνησίας, Καρυστίας, Ναυπακτίας, Χαλκίδος, Ιστιαίας, Ευρυτανίας, Ολυμπίας, Λαρίσσης, Βοιωτίας
……(σύνολο περίπου 200).
5. Γενίκευση των διώξεων και του τυπικού
Ο επιθεωρητής δημοτικών σχολείων Καλαμών με το έγγραφό του 1028/4.9.1947:
Προς
τον κ. Γ. Κυριαζόπουλον
τον καλεί σε απολογία:
Κατόπιν της υπ' αριθ. 86701/3.9.47 τηλεγρ. δ/γής του Σ/του Υπουργείου Παιδείας, έχοντες υπ' όψει και τας διατάξεις του Θ΄ Ψηφίσματος... καλούμεν υμάς όπως εντός πέντε ημερών... υποβάλητε ημίν την απολογίαν σας, διότι:
1. Δια της εν γένει δράσεώς σας συνηργήσατε εις την εκδήλωσιν της στάσεως του Δεκεμβρίου 1944...
2. ...Δια της εν γένει δράσεως και συμπεριφοράς σας ενεργείτε κατά της εννόμου τάξεως.
3. ...Ενεργείτε υπέρ των μετασχόντων εις την ως άνω στάσιν και υπέρ των αντικρατικών ή αντεθνικών επιδιώξεων των σκοπών τούτων.
Εντολή Υπουργού
Ο επιθεωρητής Καλαμών
Τ.Σ. Υπογραφή
6. Δείγματα ανάλογων εγγράφων από την εθνοσωτήρια περίοδο του 1967...
Υπουργείον Παιδείας Εν Αθήναις τη 21.2.1968
Κύριον
Κωνσταντίνον Χάρην
άχρι τούδε διευθυντήν της Παιδαγ. Ακαδημίας Τριπόλεως
Ανακοινούμεν εις υμάς ότι... απελύθητε της υπηρεσίας καθ’ όσον δεν κέκτησθε το απαιτούμενον ηθικόν κύρος διά την άσκησιν των καθηκόντων σας.
(ΦΕΚ 60, τόμος Γ' 16.2.1968)
Ο Γεν. Γραμματεύς
Μ. Γαλιδάκης
Νεότερο έγγραφο (αριθ. πρωτ. 18064/7.12.68) εξηγούσε στον ενδιαφερόμενο γιατί -κατά την υπηρεσία- δεν «εκέκτητο το απαιτούμενον ηθικόν κύρος». Γιατί: «...ενετάχθητε εις τον ΕΛΑΣ ως διαφωτιστής, ειργάσθητε υπέρ του ΚΚΕ, ελάβατε μέρος εις το Δεκεμβριανόν κίνημα... υπήρξατε όργανο του τότε (1964) Γενικού Γραμματέως του Υπουργείου Παιδείας, οργανωτού της εκπαιδευτικής μεταρρυθμίσεως και ειργάσθητε μετά φανατισμού υπέρ αυτής...»
Ανάλογες αγγελικές ρήσεις άκουσαν και άλλοι απ' αυτούς που βοήθησαν για τη μεταρρυθμιστική προσπάθεια το 1964, όπως οι: Αλ. Καρανικόλας, Αντ. Κατσουρός, Κ. Ν. Παπανικολάου. Το αμάρτημά τους: η συμμετοχή στη μεταρρύθμιση.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή: ο κοινωνικός ρόλος της Εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Μαρία Ηλιού, Εκπαιδευτική και Κοινωνική Δυναμική, Αθήνα 1984 (β' έκδοση 1988). Χ. Νούτσος, Προγράμματα Μέσης Εκπαίδευσης και Κοινωνικός Έλεγχος 1931- 1973. Αλέξης Δημαράς, Η Mεταρρύθμιση που δεν έγινε, 2 τόμοι, Αθήνα «(Ερμής»). Φ. Κ. Βώρος: (1) Νεοελληνικός Διαφωτισμός (στο βιβλίο Δοκίμια Εισαγωγής στη Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία, Αθήνα 1982 «(Τολίδης»). (2) Από την Εκπαιδευτική προσπάθεια στη δίωξη του Θ. Καΐρη (άρθρο στο συλλογικό τόμο Θεόφιλος Καΐρης, Αθήνα 1988 «Gutenberg»). (3) Εμείς και οι Αρχαίοι, Αθήνα 1986.
2. Ο περιβόητος νόμος για τη δίωξη του φρονήματος των πολιτών (4229/1929), γνωστός ως «ιδιώνυμο» περιέχει ειδικό άρθρο για τη δίωξη των εκπαιδευτικών. Συγκεκριμένα, το άρθρο 6 ορίζει: «Εκπαιδευτικοί και μη υποπεσόντες εις αξιόποινον πράξιν του παρόντος νόμου» -εφόσον προπαγανδίζουν κομμουνιστικές ιδέες απολύονται οριστικά από την υπηρεσία τους με απόφαση του οικείου πειθαρχικού συμβουλίου...
Ως άμεση προϊστορία της θεσμοποιημένης δίωξης εκπαιδευτικών για τα φρονήματά τους (κατ’ αρχήν για τις εκπαιδευτικές αντιλήψεις τους) μπορούμε να μνημονεύσουμε τις περιστασιακές διώξεις που εμπίπτουν στην περίοδο 1920-1931:
-Συγκρότηση «Επιτροπείας» (1921) για την ανατροπή της Mεταρρύθμισης του 1917. Αυτή υπόδειξε και ποινική δίωξη των πρωτεργατών της γλωσσοεκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917 (Δελμούζου, Γληνού, Τριανταφυλλίδη κλπ.)
-Μαρασλειακά (δίωξη Δελμούζου, Ρόζας Ιμβριώτη). -Περιπέτειες του Μίλτου Κουντουρά στη Θεσσαλονίκη. Για τα θέματα αυτά:
Αλ. Δημαρά, Η Mεταρρύθμιση που δεν έγινε, β , τόμος. Του ίδιου, Τα σχολειά κλείστε: Το έργο του Μίλτου Κουντουρά (τόμοι 2). Θ. Χατζηστεφανίδη, Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης, Αθήνα 1987.
3. Δημ. Γληνού, Εκλεκτές σελίδες, 3ος τόμος (εκδόσεις «Στοχαστής»), σελίδα 103.
4. Χ. Σακελλαρίου, Μιχ. Παπαμαύρος, Αθήνα 1985 (εκδ. «Gutenberg»), σελ. 96-97. Επίσης: Κώστα Γ. Καλαντζή (Θεσσαλού ), Στον Αστερισμό του Γληνού: Κώστας Σωτηρίου, Ρόζα Ιμβριώτη, Μιχ. Παπαμαύρος, Αθήνα 1985 «(Δίπτυχο»).
5. Αυτό τον τίτλο βιβλίου, Νομοθεσία των Βαρβάρων, χρησιμοποίησε ο Γ. Κατηφόρης, για να αναλύσει το «Ιδιώνυμο» και όλη τη συναφή νομοθεσία δίωξης του φρονήματος, από το 1925 και ύστερα.
6. Γιάννη Κατσαντώνη, Οι δάσκαλοι στους αγώνες για Ψωμί Παιδεία, Eλευθερία, Αθήνα 1981 («Σύγχρονη Εποχή»), σελ. 74-117.
7. Δείγμα μόνο της νέας νοοτροπίας αποτελούν οι λόγοι του δικτάτορα, εκείνου του «μικρού ανθρώπου» (ο χαρακτηρισμός διατυπώθηκε από τον Γεώργιο Α. Βλάχο, ιδρυτή της «Kαθημερινής»), που το Νοέμβρη του 1938 ανέλαβε και το υπουργείο Παιδείας. Με δηλώσεις του διευκρίνισε τις προθέσεις του. Ανάμεσα στα άλλα είπε: «Από όλους τους εκπαιδευτικούς προσδοκώ αμέριστον βοήθειαν... Δεν επιτρέπω από κανέναν... καμίαν υπόκωφον αντίστασιν εις τα θελήσεις μου... Όπως επίσης δεν επιτρέπω και έξω της υπηρεσίας καμίαν συζήτησιν... Είμαι βέβαιος ότι υπό τους όρους αυτούς θα συνεργαστούμε καλά... Επί του ζητήματος αυτού, κύριοι, είμαι αποφασισμένος εάν παρουσιασθεί οιαδήποτε αντίδρασις να την θραύσω κατά τρόπον αμείλικτον...»
Ένα δείγμα στοργής του δικτάτορα για την Εκπαίδευση:
Στο ΦΕΚ 122/28.6.1940 (τεύχος Γ', σελ, 843) διαβάζουμε: Δια Β.Δ. της 15 Ιουνίου... προτάσει του υπουργού... τίθενται εις διαθεσιμότητα ως ακατάλληλοι:
1….
2. Βασίλειος Τσίριμπας, Επιθεωρητής Στοιχειώδους Εκπ/σεως, Γ' Περιφερείας...
3……
Απολύεται εκ της υπηρεσίας ο πρωτοβάθμιος φιλόλογος καθηγητής του εν Θεσσαλονίκη Πρακτικού Λυκείου Ευάγγελος Λαδάς ως κριθείς ακατάλληλος δια την δημοσίαν υπηρεσίαν.
Ο Υφυπουργός
Ν. Σπέντζας
8. Βλέπε σχετικά: Χάρη Σακελλαρίου, Η Εκπαίδευση στην Εθνική Αντίσταση.
Γ. Ζωίδη, Αντιστασιακά, Αθήνα (ειδικό κεφάλαιο για την Εκπαίδευση).
9. Αποσπασματικές ειδήσεις (αφηγηματικές και συνήθως ατεκμηρίωτες) για τη δύσκολη αυτή εποχή υπάρχουν στο βιβλίο της Ελλης Αλεξίου, Βασιλική Δρυς, α΄ τόμος. Τεκμηριωμένες αλλά ανεπαρκείς ειδήσεις για το ίδιο θέμα περιέχονται στο βιβλίο του Στέφανου Φίλου, Χρονικό ενός Θεσμού.
10. Γενική θεώρηση των περιπετειών της Εκπαίδευσης και των Εκπαιδευτικών (κατά την περίοδο 1930-1967) μπορεί κανείς να δει στα παρακάτω δημοσιεύματα:
-Ε. Π. Παπανούτσου, Απομνημονεύματα.
-Χάρη Σακελλαρίου, Μιχ. Παπαμαύρος (βλέπε πιο πάνω σημείωση 4).
-Δημήτρης Φυλακτός, Θυμάται!...
Κώστα Γ. Καλαντζή (Θεσσαλού), Στον Αστερισμό του Γληνού (βλέπε πιο πάνω σημ. 4).
-Φ. Κ. Βώρος, Η Εκπαιδευτική Πραγματικότητα στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1944- 64 και η διαμόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής του Ε. Π. Παπανούτσου (στο συλλογικό τόμο: Ε. Π. Παπανούτσος: ο παιδαγωγός, ο φιλόσοφος (έκδοση του τομέα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1988).
11. 'Ελλης Αλεξίου, Βασιλική Δρυς, τόμοι α', β'. Θ. Μητσόπουλου, Μείναμε 'Ελληνες, Αθήνα 1979. Κ. Γ. Καλαντζή (Θεσσαλού).. Στον Αστερισμό του Γληνού: Τρεις φωτισμένοι παιδαγωγοί: Κώστας Σωτηρίου, Ρόζα Ιμβριώτη, Μιχάλης Παπαμαύρος, Αθήνα 1985.
12. Για τη μικρή ετούτη έρευνα πρόσφεραν βοήθεια:
-Η καθηγήτρια Κατερίνα Ραπίτου, που, κατά παράκλησή μου, έψαξε να βρει ειδήσεις συγκεκριμένες σε ΦΕΚ της περιόδου 1945-47 στη βιβλιοθήκη της Βουλής. (Θα τα μνημονεύσουμε αναλυτικά παρακάτω).
-Ο συνταξιούχος εκπαιδευτικός Θ. Μητσόπουλος (βλέπε σημείωση 11) που έκανε παράλληλη έρευνα σε άλλες βιβλιοθήκες.
- Όλοι οι εκπαιδευτικοί που αναφέρονται στο κείμενό μου με προσωπικά έγγραφά τους.
-Ο ιστορικός Σπ. Λουκάτος, που μου πρόσφερε ευγενικά τα δημοσιεύματά του για την Αντίσταση στην Κεφαλονιά, αλλά και προφορικές ειδήσεις συναφείς με το θέμα της έρευνας,
-Ο συνταξιούχος δάσκαλος Στ. Φίλος, που μου προμήθευσε αρκετές φωτοτυπίες των νομοθετικών κειμένων, που μνημονεύονται στην αφήγησή μου.
-Ένας φίλος από τα Γιάννενα. Θα αναγνωρίσετε την προσφορά του, δε χρειάζεται το όνομά του, αφού και κείνος προτιμά την ανωνυμία.
Όλους τους ευχαριστώ.
13. Βλέπε πιο πάνω σημείωση 8, Συμπληρωματικά: Γιάννη Κατσαντώνη, Εκπαιδευτικοί και Εθνική Αντίσταση, Αθήνα 1984 (εκδόσεις Καρανάση) Φ, Κ, Βώρου, Η Ελληνική Εκπαίδευση κατά τη δεκαετία 1940-1949, περιοδικό «Νέα Παιδεία», τεύχος 40, σελ. 25-32.
14. Στην προηγούμενη σημείωση προσθέτουμε: Θ. Μητσόπουλου, Το 30ό Σύνταγμα του ΕΛΑΣ (ο Μητσόπουλος, δάσκαλος από την Αρκαδία, ήταν ο καπετάνιος του Συντάγματος). Δημήτρης Φυλακτός (δάσκαλος από το Βελβενδό Κοζάνης), Θυμάται!...
15. Για τα θέματα αυτά υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, που είναι έξω από τα πλαίσια τούτης της μελέτης. Ενδεικτικά σημειώνουμε κάποια από τα πιο γνωστά δημοσιεύματα:
Μάριον Σαράφη, Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο. Τ. Βουρνά, Εθvική Αντίσταση -Εμφύλιος. Σόλωνα Γρηγοριάδη, Σύντομη Ιστορία της Eθνικής Αντίστασης και Δεκέμβρης-Εμφύλιος.
16. Βλέπε σημείωση 11. Όπως προαναφέραμε, θα αφιερώσουμε χωριστό κεφάλαιο στο θέμα αυτό.
17. Όσοι απ' αυτούς βρίσκονταν στην υπηρεσία κατά την περίοδο της «Εθνοσωτήριας» θεομηνίας του 1967 έγιναν πάλι στόχος διώξεων ή απειλών και παρενοχλήσεων. Βλέπε παρακάτω τεκμήρια που αναφέρονται στη νηπιαγωγό Αναστασία Καραΐκα.
18. Τ. Βουρνά, Ο Εμφύλιος (εκδόσεις Τολίδη).
Σ. Γρηγοριάδη, Δεκέμβρης -Εμφύλιος (εκδ. «Καπόπουλος»).
19. Για τα κριτήρια που επικράτησαν μιλούν τα ίδια τα κείμενα της εποχής, που μερικά απ’ αυτά παραθέτουμε ως τεκμήρια μέσα σε τούτο το κείμενο. Και άλλα στο Παράρτημα.
20. Ε. Π. Παπανούτσου, Απομνημονεύματα (εκδ. «Φιλιππότη», Αθήνα 1982), σελ. 51, 52, 56.
21. Τα στοιχεία έθεσε υπόψη μου από το προσωπικό αρχείο του ο Γ. Δημητράκος, όταν οι αναζητήσεις με οδήγησαν και σ' αυτόν. Τον ευχαριστώ.
22. Σε όλο τούτο το επεισόδιο θα διαπιστώσουμε ότι άλλες υπηρεσίες υπεισέρχονται στη λειτουργία των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων κι επηρεάζουν τη λειτουργία τους. Τα στοιχεία που ακολουθούν έθεσαν στη διάθεσή μου σπουδαστές της εποχής εκείνης (ένας απ' αυτούς ο Στ. Φίλος). Επιβεβαίωση των στοιχείων αυτών και συνολική εικόνα μου πρόσφερε φίλος από τα Γιάννενα, όταν είχα επισκεφτεί την πόλη εκείνη για ένα συμπόσιο αφιερωμένο στη μνήμη του Ε. Π. Παπανούτσου (βλέπε πιο πάνω, σημείωση 10).
23. Έλλης Αλεξίου, Βασιλική δρυς, α΄ μέρος, σελ. 102, 135, 142 (αναφέρει άλλοτε 3600 άλλοτε 4000 απολυμένους).
Γιάννη Κατσαντώνη, Οι δάσκαλοι στους αγώνες για Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία, σελ. 137: «Χιλιάδες δάσκαλοι τέθηκαν σε διαθεσιμότητα και τελικά απολύθηκαν... Μέχρι το Φλεβάρη του 1947 είχαν κληθεί σε απολογία 4000 δάσκαλοι και από το Γενάρη του 1947 ως το τέλος του Δεκέμβρη 1947 είχαν απολυθεί 7147 δημόσιοι υπάλληλο». Φανερό ότι ο συγγραφέας συνδέει δυο διαφορετικές πληροφορίες, που δε δίνουν σαφή απάντηση στο ερώτημά μας.
24. Ε. Π. Παπανούτσου, Εφήμερα, Επίκαιρα και Ανεπίκαιρα, σ. 112. Από το κείμενο αυτό, που είχα διαβάσει πριν από αρκετά χρόνια, πήρα αφορμή για να ερευνήσω μια ανακριβή, κατά τη γνώμη μου, πληροφορία που είχε αρχικά υιοθετήσει η παιδαγωγός, Έλλη Αλεξίου (Βασιλική Δρυς, α΄, 142) ότι ο Παπανούτσος ευθύνεται για το «επαίσχυντο διάταγμα»... Την ανακριβή αυτή πληροφορία υιοθετεί ο Π. Ξένος (άρθρο του στο περιοδικό «Επιστημονική Σκέψη», τεύχος 7, σελ. 99-101).
Από όσα αποκαλύπτονται σε τούτη τη μελέτη -τεκμηριωμένα με πρωτογενή στοιχεία- προκύπτει ότι:
α. Ο Ε. Π. Παπανούτσος έμεινε στο Υπουργείο ως το Μάη του 1946, όταν ακόμη δεν είχαν αρχίσει οι μαζικές απολύσεις.
β. Τέθηκε σε διαθεσιμότητα ο ίδιος με βάση το Θ' Ψήφισμα, από τους πρώτους.
γ. Οι απολύσεις που είχαν γίνει ως την ημέρα εκείνη διεκπεραιώνονταν από άλλους παράγοντες (Επιτροπές που ορίζονταν με την πράξη 25/1945, 59/1946, Θ' Ψήφισμα του 1946). Τις Επιτροπές αυτές ονομάζει και η Αλεξίου, για στιγματισμό, στη σελ. 103.
δ. Οι πολλές απολύσεις έγιναν ύστερα από την απομάκρυνση του Παπανούτσου και κορυφώθηκαν όταν εκείνος έγραψε το άρθρο που αναφέραμε. Θα ήταν πολύ δύσκολο να υποθέσουμε ότι έγραψε το άρθρο αυτό, ενώ είχε συμπράξει σε τέτοιες ενέργειες. , Άλλωστε η ίδια η Αλεξίου ονομάζει άλλους ως δράστες (Βασιλική Δρυς, 103).
ε. Η περιορισμένη τούτη έρευνα πουθενά δεν ανακάλυψε συνέργεια του Παπανούτσου για απολύσεις. Αντίθετα, η έρευνα επιβεβαιώνει τη δική του εκδοχή, όπως τη διαβάζουμε στα Απομνημονεύματά του, σελ. 56:
«Oι εκλογές του Μαρτίου 1946 έφεραν στην εξουσία το Λαϊκό Κόμμα. Πρώτη πράξη της νέας κυβέρνησης στο Υπουργείο της Παιδείας ήταν να καταργήσει τη θέση του Γενικού Διευθυντή και να με απομακρύνει. Από κακότητα μάλιστα ο παλαιοκομματικός υπουργός Α. Παπαδήμος δε δέχτηκε την παραίτησή μου, αλλά επέμενε να με υποβιβάσει, σε διευθυντή πάλι Ακαδημίας, για να με στιγματίσει ύστερα με απόλυση, σύμφωνα με το Θ ' Ψήφισμα...».
Ουσιαστικά ο Παπανούτσος απέχει από την υπηρεσία από τον Απρίλη 1946. Ως τότε απολύσεις μαζικές δεν είχαν γίνει. Μόνο ενέργειες σποραδικές, από άλλους παράγοντες, με «έκτακτες» εξουσίες, που φαίνεται ότι είχαν εκχωρηθεί στις «Γενικές Διοικήσεις», π.χ. Ηπείρου. Βλέπε και «Παράρτημα».
25. Σε όσους μνημονεύσαμε ως τώρα μπορούμε να προσθέσουμε πολυάριθμους άλλους. Λόγου χάρη: Γ. Ζωίδη, Γ. Κοσπεντάρη, Ν. Αραβαντινό, Κώστα Γ. Καλαντζή (Θεσσαλό), Αρσινόη Ταμπακοπούλου, Αγησ. Ντόκα, Φ. Μπασουκέα κ.ά. Έπειτα είναι η άγνωστη στρατιά των πτυχιούχων που δεν μπορούσαν να διοριστούν, αργότερα, γιατί δεν είχαν κριθεί «νομιμόφρονες», π.χ. Γ. Μωραΐτης, Γερ. Λεγάτος, Παν. Γκιόλμας και άλλοι, που κατέφυγαν στα Φροντιστήρια, στα ιδιωτικά σχολεία ή σε άλλα επαγγέλματα ή αναζήτησαν άλλη ακαδημαϊκή σταδιοδρομία.
[Η μελέτη αυτή αποτελεί μια πρώτη ανίχνευση στο μεγάλο θέμα που θίγει. Ο συγγραφέας εύχεται να πάρουν τη σκυτάλη άλλοι, πιο αρμόδιοι. Ίσως έχουν λόγους να πρωτοστατήσουν όποιοι κατευθύνουν το ερευνητικό έργο των Παιδαγωγικών Τμημάτων ή των Τομέων Ιστορίας στα Πανεπιστήμιά μας. Η έρευνα αυτής της πτυχής της ιστορίας μας είναι οφειλή προς το παρελθόν και προς το μέλλον μας].
Copyright © 2002 F. K. Voros
url: www.voros.gr e-mail: info@voros.gr
Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου