ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ:
ΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟΥ ΚΑI ΟΔΥΝΗΣ
Φ. Κ. Βώρος Αφιερώνεται σε όσους διώχτηκαν για την ιδεολογία τους
Μέρος 3ο
γ. Θ ΄ Ψήφισμα
(ΦΕΚ 251 / 28.8.1946/ τεύχος Α):
Ο Εμφύλιος έχει αρχίσει από την άνοιξη του ίδιου χρόνου. Το αστικό κράτος έχει ουσιαστικά προκαλέσει τον Εμφύλιο, αλλά νιώθει και τα θεμέλιά του να κλονίζονται από: τη δύναμη του εαμικού λαού και από την αβεβαιότητα ως προς την αφοσίωση των κρατικών υπηρεσιών. Σπεύδει για εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού. Ανελέητα αντιμετωπίζει ειδικά την Εκπαίδευση. Το σχετικό Ψήφισμα ορίζει:
Έχοντες υπ' όψει... Ψηφίζει:
άρθρον 1. Δικαστικοί λειτουργοί, καθηγηταί Πανεπιστημίου, λοιποί εκπαιδευτικοί, δημόσιοι υπάλληλοι... απολύονται κατά τους ορισμούς του παρόντος...
Περίπτωση Ε. Π. Παπανούτσου και άλλων διευθυντών Ακαδημιών
Αμέσως μετά τη δημοσίευση του Θ΄ Ψηφίσματος (28.8.1946), με υπουργική πράξη που έχει αριθ. 78260 / 20.9.1946 και σύμφωνα με το άρθρο 7 του Θ΄ Ψηφίσματος, τέθηκαν «εις ειδικήν κατάστασιν διαθεσιμότητος προς κρίσιν οι: Ευάγγελος Παπανούτσος Δ/ντής της Παιδαγ. Ακαδημίας Τριπόλεως, Παναγιώτης Παπαηλιού και Κων/νος Σωτηρίου της Ραλλείου Παιδαγ. Ακαδημίας Πειραιώς...» Και, φυσικά, αργότερα απολύθηκαν.

άρθρον 2. Λόγοι απολύσεως:...
Διαγωγή ασυμβίβαστος...
Εκουσία και συνειδητή συνεργασία μετά των κατακτητών ή επιδρομέων της Χώρας. Οιαδήποτε συμμετοχή ή συνέργεια εις την εκδήλωσιν της από 3ης Δεκεμβρίου 1944 μέχρι 12ης Φεβρουαρίου 1945 στάσεως...
άρθρον 3. Η κατά τους ορισμούς του παρόντος απόλυσις γίνεται εντός τεσσαράκοντα πέντε ημερών (για τους ανώτατους κρατικούς λειτουργούς κλπ.), εντός τεσσάρων μηνών (για του υπόλοιπους).
άρθρον 5. (Οι ανώτατοι κρατικοί λειτουργοί) απολύονται δια Β.Δ. εκδιδομένου προτάσει του Υπουργικού Συμβουλίου.
(Οι λοιποί) απολύονται... δια Β.Δ. εκδιδομένου προτάσει του ...αρμοδίου υπουργού... μετά σύμφωνον και ητιολογημένην γνωμοδότησιν Επιτροπής...
Συνιστώνται μία ή και πλείονες κατά Υπουργείον Επιτροπαί, τριμελείς ή πενταμελείς.
άρθρον 7 ..Έκαστος... υπουργός δικαιούται δι’ αποφάσεώς του να θέτει εις ειδικήν κατάστασιν διαθεσιμότητος υπαλλήλους...
άρθρον 8. Οι απολυόμενοι... στερούνται εφ’ όρου ζωής του δικαιώματος... διαγράφονται των πινάκων διορισμού...
υπογράφουν: Ι. Θεοτόκης, Πρόεδρος της Βουλής
Δαμασκηνός, Αντιβασιλεύς
Α. Παπαδήμος, υπουργός Παιδείας
Το κλίμα μισαλλοδοξίας που κυριαρχούσε εκείνο τον καιρό -και πριν από το Θ' Ψήφισμα και κατά την εφαρμογή του- είναι γνωστό από πολλές πηγές· αντιγράφω λίγους στίχους από τα Απομνημονεύματα του Ε. Π. Παπανούτσου, που ήταν και από τα πρώτα θύματα των νέων «κρίσεων». Γράφει: «Οι μεγαλύτερες δυσχέρειες για τη λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος, ήταν: (ι) ο απηνής διωγμός των λεγόμενων «αριστερών» Εκπαιδευτικών (το φάσμα εδώ υπήρξεν ανέκαθεν μεγάλο: στην κατηγορία τους περιλαμβάνονται όλοι όσοι εναντιώνονται στην αποτελμάτωση της παράδοσης, από τους φιλελεύθερους δημοκράτες έως τους δηλωμένους κομμουνιστές)…»20.
Σε σχέση με το κείμενο του Ψηφίσματος φαίνονται αναγκαίες δυο τουλάχιστον επισημάνσεις και αντιπαράθεσή τους, για να κατανοηθεί (και μόνο απ' αυτή την ανάλυση) με ποιο πνεύμα συντάχτηκε το ψήφισμα και σε τι απόβλεπε.
Γράφει στο άρθρο 2:
Λόγοι απόλυσης:
-«Εκουσία και συνειδητή συνεργασία μετά των κατακτητών ή
επιδρομέων»... (Η εκουσιότητα και συνειδητότητα συνεργασίας είναι στοιχεία αναπόδεικτα· ήταν αρκετό κάποιος να έλεγε ότι συνεργάστηκε από φόβο ή από ανάγκη για να ζήσει, οπότε το στοιχείο της εκουσιότητας λείπει και ποινή δεν επιβάλλεται).
Και μια γεύση διαφορετική
ΦΕΚ 89/17.2. 1947
Δι’ υπουργικής πράξεως υπ ' αριθ. 7548 της 4.2.1947 , κατά τας διατάξεις του άρθρου 9 του Θ΄ Ψηφίσματος... ακυρούται η από 9 Νοεμβρίου 1945 ...απόφασις περί απολύσεως του καθηγητού του γυμνασίου Λιδωρικίου Σταυρίδου Παράσχου ως συνεργασθέντος μετά του εχθρού... και μετατίθεται (ούτος) εις το εν Νέα Φιλαδελφεία γυμνάσιον τη αιτήσει του και ιδίαις δαπάναις.
(Φαίνεται ότι η υπηρεσία είχε πλανηθεί στην αρχική εκτίμησή της).
-«Οιαδήποτε συμμετοχή ή συνέργεια εις την εκδήλωσιν...» (στα Δεκεμβριανά). Τώρα αρκεί να κατηγορηθεί κάποιος ότι συμμετείχε σε ένα συλλαλητήριο συμπαράστασης που οργανώθηκε στις 12 Δεκέμβρη 1944 στην Κοζάνη, για να στοιχειοθετηθεί αιτιολόγηση διαθεσιμότητας και απόλυσης ή διαγραφής του από τους πίνακες διοριστέων.
Ένα δείγμα κλήσης σε απολογία
Βασίλειον της Ελλάδος
Επιθεωρητής Δημοτικών Σχολείων
Γρεβενών
αριθ. πρωτ. 909
Εν Γρεβενοίς τη 29 Σ/βρίου 1945
Προς
τον διδάσκαλον Κων/νον Καραπατάκην
Εκ στοιχείων περιελθόντων τη υπηρεσία μας προκύπτει ότι ανεμίχθητε ενεργώς εις το στασιαστικόν κίνημα εις ό εδράσατε ως επίτροπος της εκπαιδεύσεως (επιθεωρητής) εν τη περιφερεία Γρεβενών, ότι διαπνέεσθε υπό κομμουνιστικών ιδεών και ότι επροπαγανδίζατε τας ιδέας αυτάς μετ' άλλων ομοϊδεατών σας μεταξύ των κατοίκων Συδένδρου και των μαθητών του σχολείου και ότι εξακολουθείτε έτι αναμιγνυόμενοι εις αλλότρια του διδασκάλου έργα προπαγανδίζοντες υπέρ επικρατήσεως αρχών ορισμένου κόμματος.
Κατόπιν τούτου παραγγέλλομεν, όπως, δι’ αναφοράς σας
υποβληθησομένης ημίν και ήτις δέον απροφασίστως να έχει περιέλθει τη υπηρεσία μας το βραδύτερον μέχρι της 16ης Οκτωβρίου, ανασκευάσητε τα καθ’ υμών καταγγελλόμενα αναφέροντες εν τη αναφορά σας κατά χρονολογικήν σειράν περιστατικά εξ ών να αποδεικνύηται το αντίθετον των καταγγελλομένων.
Ο Eπιθεωρητής
Κ. Σταυρινίδης -Τ .Σ.
(αναδημοσίευση από το άρθρο τoυ Φ. Κ. Βώρου, Η Ελληνική
Εκπαίδευση κατά τη δεκαετία 1940-50, «Νέα Παιδεία», τεύχος 40,
σελ. 25-32).
Παρατηρήσεις στο κείμενο αυτό:
1.Εκ στοιχείων περιελθόντων τη υπηρεσία ημών... (υιοθετείται
η ανωνυμία της καταγγελίας. Ο κατηγορούμενος δε γνωρίζει ποιος τον έχει καταγγείλει).
2. Εκ των οποίων να αποδεικνύηται το αντίθετον των καταγγελλομένων...
Ο κατηγορούμενος δεν καλείται να ανασκευάσει την κατηγορία, όπως απαιτεί η έννοια της δικαιοσύνης σ’ όλες τις κοινωνίες, αλλά να αποδείξει ότι είναι κάποιος άλλος, που διακηρύσσει ιδέες αντίθετες, άρα σε άλλο πολιτικό κλίμα είναι πάλι παραβάτης. Αυτή η λογική στη χιτλερική δικαιοσύνη διατυπωνόταν έτσι: Wer nicht für mich er ist wider mich (=όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εχθρός μας).
3. Και οι δυο απαιτήσεις της «κλήσης» συνθέτουν φασιστική
νοοτροπία, που ήταν υποχρεωμένος να εκφράζει ο επιθεωρητής, ανεξάρτητα αν τις συμμεριζόταν.
Απόλυση Επιθεωρητών Α/βάθμιας Εκπαίδευσης
Δια Β.Δ. της 22.5.1947 (σύμφωνα με διατάξεις του Θ' Ψηφίσματος) απολύονται της υπηρεσίας μετά κλήσιν εις απολογίαν και εμπροθέσμως απολογηθέντες οι:
- Άγγελος Γιούρτσης, Επιθεωρητής των δημοτικών σχολείων...
Iωαννίνων.. και
- Χαράλαμπος Γεωργόπουλος, Επιθεωρητής των δημοτικών
σχολείων... Μεσολογγίου...
διότι αμφότεροι... συνείργησαν και συμμετέσχον εις την στάσιν της 3.12.1944 και έκτοτε και εφεξής μέχρι σήμερον συμμετέχουσι εις ενεργείας αντικρατικάς και αντεθνικάς...
ΦΕΚ 115/27.5.1947 (τεύχος Γ')
Ο υπουργός
Αντώνης Παπαδήμος
Μια απορία: Τι είδους συνέργεια ή συμμετοχή μπορούσαν να
έχουν από Μεσολόγγι και Γιάννενα στα Δεκεμβριανά; Και τι είδους αντικρατικές ενέργειες έκαναν; Καμιά απάντηση στο αιτιολογικό της απόλυσης των δύο επιθεωρητών.
δ. Και μια απόλυση με πρωτοβουλία της Δικαιοσύνης: συλλογική ενοχή.
Στο Έκτακτο Στρατοδικείο της Θεσσαλονίκης εκδικάστηκε (από 3 ως
29 Απρίλη 1948) η υπόθεση των 72 «Κατασκόπων». Ανάμεσα στους κατηγορούμενος, «φερόμενος» ως αρχηγός, ο Σταύρος Δημητράκος.
Κατάθεση του μάρτυρα κατηγορίας υπομοίραρχου Σκουλαρίκη. «Περαιτέρω ο μάρτυς είπεν ότι η οικογένεια του κατηγορουμένου (Σταύρου Δημητράκου) είναι αρχών κομμουνιστικών. Έχει δε και δύο αδελφούς καθηγητάς.
Πρόεδρος (Iω. Κοκορέτσας): Εργάζονται εις δημόσια σχολεία; Μάρτυς: εις ιδιωτικά. Νομίζω εις τα «Εκπαιδευτήρια Δέλιου» και εις την Σχολήν «Ευκλείδης».
Πρόεδρος: Να γραφεί τούτο εις τα Πρακτικά και να μου δοθεί το απόσπασμα.
Υποθέτω ότι εικάζετε και σεις τη συνέχεια. Αλλά ανεξάρτητα απ' αυτή, στη στιχομυθία διαφαίνονται μερικές ανθρώπινες «αρετές» (στοιχεία νοοτροπίας εθνικοφρόνων τότε):
-Ο μάρτυρας θεωρεί χρέος του να μνημονεύσει και να εμπλέξει σε περιπέτειες δυο πρόσωπα άσχετα προς την εκδικαζόμενη υπόθεση (η συλλογική ευθύνη είναι μέθοδος βιασμού ανθρώπων, συνειδήσεων).
-Ο Πρόεδρος αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην ιδιότητα των αδελφών του κατηγορούμενου Σταύρου: είναι καθηγητές και
-Θεωρεί χρέος του προφανώς να «μεσολαβήσει» για την απομάκρυνσή τους από την εκπαίδευση.
Αυτό πραγματικά έγινε ύστερα από λίγες μέρες. Ο Επιθεωρητής επισκέφτηκε το σχολείο του Γ. Δημητράκου και ζήτησε από το διευθυντή να απολύσει άμεσα το Γ. Δημητράκο, επειδή, κατά τη γνώμη του μάρτυρα κατηγορίας -σε μια άλλη υπόθεση- Σκουλαρίκη, ο Γ. Δημητράκος εμφορείται υπό κομμουνιστικών ιδεών...
ε. Οι σπουδαστές της Ζωσιμαίας στη δίνη του Εμφύλιου: Γενίκευση των διώξεων.
(Κάτι που θυμίζει τη Δίκη του Κάφκα)
Στο βιβλίο Πράξεων του Συλλόγου Διδασκόντων της Ζωσιμαίας Σχολής διαβάζουμε τα εξής ενδιαφέροντα:
α. Πράξις 6η
«Εν Ιωαννίνοις σήμερον την 2αν Μαίου 1947 ...» ο Κ. Σιωμάλας, Γυμνασιάρχης ανέλαβε τη διεύθυνση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας, γιατί ο προκάτοχός του Δημήτριος Πουλμέντης είχε τεθεί στη διάθεση της «Σεβαστής Γενικής Διοικήσεως Ηπείρου»21.
β. Πράξις 7η Την ίδια μέρα, λίγα λεπτά αργότερα, ο Σύλλογος των Διδασκόντων συνεδριάζει για να αντιμετωπίσει μια δύσκολη κατάσταση «υπείκων εις την υπ’ αριθ. 400/2.5.47 εμπιστευτικήν Διαταγήν της Γενικής Διοικήσεως Ηπείρου κατά των σπουδαστών και σπουδαστριών της Ζωσιμαίας Παιδαγωγικής Ακαδημίας των εν τη ονομαστική καταστάσει του τμήματος Ασφαλείας Ιωαννίνων αναφερομένων συνημμένη τη ως άνω διαταγή».
Ο Σύλλογος αποφασίζει: «Αποκλείονται της ορκωμοσίας και προσωρινώς των μαθημάτων μέχρι ρυθμίσεως του όλου ζητήματος... οι συλληφθέντες και κρατούμενοι σπουδασταί και σπουδάστριαι εις το πρώτον μέρος της καταστάσεως περιλαμβανόμενοι... είτε και μη συλληφθέντες, ήτοι:
1.Ανδρεάδη Αναστασία
……………………………
5. Μίχου Αθηνά
……………………………
10. Πανταζάκος Γεώργιος
……………………………
15. Λάμπρος Αλέξανδρος
……………………………
20. Ροντογιάννης Χρίστος
……………………………
25. Τζιμογιάννης Χρίστος
……………………………
30. Βρυώνη Αντιγόνη
……………………………
35. Πολίτου Αίγλη
……………………………
40. Γεωργάκης Σπυρίδων
……………………………
50. Σιώζης Κων/νος
……………………………
52. Στάμος Δημήτριος.
Εκ των ως άνω αποκλεισθέντων πεντήκοντα δύο... άλλοι μεν συνελήφθησαν διενεργούντες έρανον υπέρ του ΚΚΕ, άλλοι δε Θεωρούνται ως επικίνδυνοι κομμουνισταί.
Ως προς δε τους εις το δεύτερον μέρος της αυτής καταστάσεως της Ασφαλείας περιλαμβανομένους τριάκοντα και ένα (31)... οίτινες κατά την Ασφάλειαν συμπαθούσι μεν τας αριστεράς αρχάς, δεν εσημείωσαν όμως δράσιν...
ο Σύλλογος επαφίεται
εις την κρίσιν της Σεβαστής Γεν. Διοικ. Ηπείρου, αν θα περιληφθώσιν εις το πρωτόκολλον ορκωμοσίας ή όχι και συνεπώς και της παρακολουθήσεως των μαθημάτων αναμένων σχετικήν διαταγήν.
Εισίν δε ούτοι οι εξής:
1.Ματθαίου Κωνσταντίνα
……………………………
5. Γραβάνης Αναστάσιος
……………………………
10. Νούτσος Μιχαήλ
……………………………
15. Ζωίδης Παντελής
……………………………
20. Πάντος Θεόδωρος
……………………………
25. Τσουμάνης Χρίστος
……………………………
30. Φίλος Στέφανος
……………………………
31. Αγαθοπούλου Φωτεινή.
Πράξις 8η
«Εν Ιωαννίνοις σήμερον 3ην Μαίου 1947 ...» ο Σύλλογος έχει λάβει απαντητικό έγγραφο της Γενικής Διοικήσεως Ηπείρου με αριθ. 401/2.5.1947 (!) για την τύχη των 31 σπουδαστών και σπουδαστριών και
αποφαίνεται
«Αποκλείονται της σημερινής ορκωμοσίας και συνεπώς και της παρακολουθήσεως των μαθημάτων, (γιατί) θεωρούνται εμφορούμενοι υπό αριστερών ιδεών... παραμένοντες υπό κρίσιν... (απαριθμούνται και καταγράφονται τα 31 ονόματα της προηγούμενης πράξης).
Πράξις 9η
Εν Ιωαννίνοις τη 19η Μαίου 1947 ...Γενομένης απαρτίας ο Σύλλογος... λαβών υπ’ όψιν την υπ’ άριθ. 507 Δ/γήν της Γενικής Διοικήσεως Ηπείρου και τας 25 Δικογραφίας εν εκάστη των οποίων είναι δι’ ερυθράς μολυβδίδος Ο μικρόν δια χειρός του κ. Γεν. Διοικητού Ηπείρου μονογράφοντος, σημειωμένον, το οποίον σημαίνει αποκλεισμόν εκ της Ακαδημίας, ή Ν το οποίον σημαίνει επάνοδον...
Αποφαίνεται
Καλεί τους κάτωθι δέκα τέσσαρας... 1. Κουτσικάκην Γεώργιον... 5. Ποταμίτην Παναγιώτην... 10. Τυπάλδον Αναστάσιον... 14. Σκόπαν Νικόλαον...
Συνεχίζεται ο αποκλεισμός... των κάτωθι ένδεκα:
1)Νούτσου Μιχαήλ, 2) Γκέγκα Γεωργίου, 3) Δασκώλα Σπυρίδωνος, 4) Κιτσικόπουλου Κων/νου 11) Φωλίδου Παναγιώτου, απάντων μέχρι νεωτέρας διαταγής.
Πράξις 10η (20.5.194 7)
Ο Σύλλογος... αποφαίνεται:
Α. Καλεί έξι σπουδαστές να ορκιστούν και να παρακολουθήσουν μαθήματα.
Β. Συνεχίζεται ο αποκλεισμός άλλων 6: Βρεττού Χρίστου, Βερυκίου Σπυρίδωνος, Μαβίδη Σταύρου, Μήλιου Κων/νου, Τσουμάνη Χρίστου, Παπακώστα Άννης.
Γ. Λαβών υπ’ όψιν την υπ' αριθ. Εμπιστ. Πρωτ. 502/19.5.47 διαταγήν της Γεν. Διοικήσεως Ηπείρου, ήτις παραγγέλλει την άμα τη λήψει αποβολήν των σπουδαστριών αδελφών Ρουμπίνας και Σοφίας Πετράτου,
αποφαίνεται
Αποβάλλει... τας σπουδαστρίας Ρουμπίναν και Σοφίαν Πετράτου.
Πράξις 11η (3.6.1947)
Ο Σύλλογος συνεδριάζει πάλι έχοντας νέα εμπιστευτική διαταγή και δικογραφίες με τους χαρακτηρισμούς Ο και Ν (προφανώς Όχι -Ναι) και αποφαίνεται:
Α. Καλεί τέσσερις να ορκιστούν.
Β. Συνεχίζεται ο αποκλεισμός (όπως φαίνεται οριστικός αυτή τη φορά) των:
Μπαργιάννη Ευθαλίας
Αγαθοπούλου Φωτεινής
Βλάχου Αλίκης
Γκόβιλα Δεσποίνης
Μίχου Αθηνάς
Πανά Ηλία
Ρίγγα Σπυρίδωνος
Με νεότερη απόφαση του Συλλόγου (πρ. 13/21.6.1947) προσκλήθηκαν δυο ακόμη σπουδαστές (Γκέκας, Πάντος) να ορκιστούν και να παρακολουθήσουν τα μαθήματά τους.
Μερικές παρατηρήσεις -σκέψεις:
α. 52+31 σπουδάστριες-σπουδαστές συλλαμβάνονται, φυλακίζονται ή απομακρύνονται από τη σχολή τους με μια γενική και ασαφή κατηγορία, από διοικητική υπηρεσία.
β. Για τη δεύτερη ομάδα (των 31) η κατηγορία είναι εντελώς αόριστη. Επανακρίνονται και διαδοχικά επαναφέρονται στις σπουδές τους οι 26.
γ. Για την τελευταία ομάδα των 5 ο αποκλεισμός συνεχίζεται. Με ποια κατηγορία; Και με ποια αποδεικτικά στοιχεία;
δ. Κατά τη διάρκεια της κρίσης και της σταδιακής επανάκρισης δυο άλλες σπουδάστριες αποβάλλονται χωρίς κατηγορητήριο.
ε. Από την αρχή ως το τέλος, σε καμιά περίπτωση δε γίνεται λόγος για κάποια αναζήτηση τεκμηρίων ενοχής, ούτε βέβαια για απολογία των κατηγορουμένων.
στ. Ουσιαστικά η Ζωσιμαία διοικείται από την Ασφάλεια και το Γενικό Διοικητή, που γίνεται και ανώτατος δικαστής με μια απλή ετυμηγορία: Ν ή 0, πιο απλή από εκείνη του Νέρωνα.
ζ. Μπορεί κανείς να υποθέσει πόση τρομοκρατία επικρατούσε, ώστε να μην ακουστεί η παραμικρή αντίσταση από το Σύλλογο. Και πόσες παραστάσεις, ταπεινώσεις, εξευτελισμοί πιθανόν να μεσολάβησαν, για να σημειώνει ο Γενικός Διοικητής την αθωωτική ετυμηγορία του (Ναι) για τους 24 από τους 31. Για τους άλλους 52 ούτε λόγος. Δε γνωρίζουμε τίποτε. Γεύση από τη Δίκη του Kaffka.