Τα σχολεία της Σμύρνης - Νικολάου Παπαχρυσού
Μέρος 5ο
Ενοριακές Σχολές
Παράλληλα προς τα «εξαρτήματα» (δημοτικά σχολεία των ανώτερων σμυρναϊκών εκπαιδευτηρίων), Ευαγγελικής σχολής και Κεντρικού Παρθεναγωγείου, λειτουργούσαν σε κάθε ενορία της Σμύρνης κοινοτικά κατώτερα σχολεία αρρένων και θηλέων ή και μεικτά. Όλα σχεδόν τα ενοριακά σχολεία στεγαζόταν στους περιβόλους ή παράπλευρα των ναών. Την διοίκηση των σχολείων κάθε ενορίας είχε κατά τον κανονισμό της Κοινότητος Σμύρνης, εφορεία από μέλη της Εφοροεπιτροπής ναών και σχολείων.
Τα ενοριακά σχολεία εντός της πόλεως της Σμύρνης ήταν, κατά τον χρόνο της Μικρασιατικής καταστροφής τα ακόλουθα:
• Αγίας Αικατερίνης
• Αγίας Άννης
• Αγίου Βουκόλου
• Αγίου Γεωργίου
• Αγίου Δημητρίου
• Δαραγατσίου
• Ευαγγελίστριας
• Αγίου Ιωάννου Θεολόγου
• Αγίου Ιωάννου (Λιγαριάς)
• Αγίου Κωνσταντίνου
• Αγίας Κυριακής
• Αγίας Μαρκέλλας
• Μεταμορφώσεως (Μορτάκια)
• Νεκροταφείου
• Αγίου Νικολάου (Τσαϊρλί Μπαξέ)
• Τιμίου Προδρόμου
• Αγίου Τρύφωνος
Ορφανοτροφείο – Λαϊκό κέντρο – Ευσέβεια
Σχολεία στη Σμύρνη διατηρούσαν επίσης το Ορφανοτροφείο, το «Λαϊκό Κέντρο» και η «Ευσέβεια».
Ορφανοτροφείο Σμύρνης
Η ίδρυση του Ορφανοτροφείου στα 1870 οφείλεται στη φιλάνθρωπη ψυχή των Σμυρναίων, που ένοιωσαν την ανάγκη να έρθουν αρωγοί στα μικρά απόκληρα της τύχης. Ιδρύουν στα 1867 αδελφότητα που γρήγορα έφτασε τα 600 μέλη, προβαίνουν σε συλλογή εράνων, συγκεντρώνουν σεβαστό χρηματικό ποσό, νοικιάζουν μεγάλο οίκημα κατά τη θέση λιμανάκι, το εξοπλίζουν, προσλαμβάνουν κατάλληλο προσωπικό και τον Φεβρουάριο του 1870 θέτουν σε λειτουργία το Ορφανοτροφείο. Το Νοέμβριο του 1886 πυρκαγιά κατέστρεψε το προς τον δρόμο τμήμα του Ορφανοτροφείου. Με εράνους ξαναχτίστηκε το τμήμα που καταστράφηκε. Σ’ όλα τα ορφανά παρεχόταν εκπαίδευση ως την Πέμπτη δημοτική τάξη, ενώ ταυτόχρονα μάθαιναν διάφορες τέχνες, ραπτική, επιπλοποιεία, υποδηματοποιεία, υφαντική, ξυλουργική, πλεκτική κ.α. Στα 1893 δημιουργήθηκε ορχήστρα πνευστών οργάνων με μουσικούς αποκλειστικά τα ορφανά. Τα μεγαλύτερα ορφανά ασκούνταν ως τεχνίτες σ’ εργοστάσια της Σμύρνης, με την άγρυπνη πάντα παρακολούθηση από το ίδρυμα. Το Ελληνικό Ορφανοτροφείο υπαγόταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και με σιγίλιο του Πατριάρχη χαρακτηρίστηκε ως σταυροπηγιακό. Το Ορφανοτροφείο διοικούσε Εφορεία από 9 μέλη, που εκλεγόταν κάθε τριετία. Εκτός από την εφορεία υπήρχαν και κοσμήτριες που επέβλεπαν την γενική λειτουργία του ιδρύματος, παρακολουθούσαν το ήθος των ορφανών και επιμελούνταν την οργάνωση διάφορων υπέρ του Ορφανοτροφείου ευεργετικών εορτών. Στα 52 έτη της λειτουργίας του το Ορφανοτροφείο ευτύχησε να έχει εξαιρετικές διευθύντριες. Μέσα στο ίδρυμα του Ορφανοτροφείου χιλιάδες ορφανά βρήκαν τη στοργή, την αγάπη, τη συμπόνια. Βρήκαν ένα χάδι λίγη χαρά και μόρφωση και βγήκαν αργότερα οπλισμένοι για τη βιοπάλη. Η εθνική και ανθρωπιστική αποστολή του ιδρύματος υπήρξε εξαιρετικά μεγάλη. Ανακόπηκε όμως και αυτή, όπως και των άλλων ελληνικών φιλανθρωπικών καταστημάτων της Σμύρνης, από τον ανιστόρητο ξεριζωμό του 1922.
Λαϊκό κέντρο
Στα 1890 με την πρωτοβουλία των Δημήτρη Ιωακειμίδη, Αλέξανδρο Καμπάδη, Στέλιο Κολάρου, Σάββα Παπαγρηγοριάδη και Ανδρέα Παπαδοπούλου ιδρύεται το «Λαϊκό Κέντρο», που λειτούργησε έως τη Μικρασιατική Καταστροφή. Σκοπός του ήταν η μόρφωση των λαϊκών τάξεων με ειδικά μαθήματα και διαλέξεις σε νυκτερινές σχολές που ίδρυσαν στις συνοικίες Φασούλα, Μορτάκια, Άη – Βούκλα κ.ά. Στα 1911 με δωρεά του Β. Βασιλειάδη και άλλων Σμυρναίων, το Λαϊκό Κέντρο απέκτησε ιδιόκτητο μέγαρο στο Φασούλα. Σ’ αυτό υπήρχε οικοτροφείο για τους άπορους μαθητές. Επίσης λειτουργούσε συσσίτιο όχι μόνο για φτωχούς σπουδαστές αλλά και για άπορους. Το Λαϊκό Κέντρο χορηγούσε κάθε χρόνο «βραβείο αρετής» σε μαθητές και διατηρούσε μαντολινάτα.
Ευσέβεια
Στα 1893 το θρησκευτικό σωματείο «Άγιος Πολύκαρπος», που ιδρύθηκε το προηγούμενο έτος, μετατρέπεται σε αδελφότητα με τίτλο η «Ευσέβεια», που λειτούργησε έως τη Μικρασιατική Καταστροφή. Μεταξύ των άλλων επιτευγμάτων της ήταν η ίδρυση κατηχητικών σχολείων στις περισσότερες σμυρναϊκές συνοικίες και η συντήρηση του δημοτικού σχολείου στη λαϊκή συνοικία Μορτάκια