Βελημάχι     Ιστορικά Στοιχεία

Το Βελημάχι ( Velimakhi -1829-, Βελιμάχια -1863-, Βελιμάχι -1879-, Βελιμάχι -1912-, Βελημάχιον -1940- ) σύμφωνα με την τοπική παράδοση δημιουργήθηκε περί το 1800, όταν ο Τούρκος πασάς Βελής επιτέθηκε με 1800 άντρες στους Έλληνες της περιοχής. Αυτοί, 300 στο σύνολο (εδώ φαίνεται ο συμβολισμός της λαϊκής ιστορίας, που παραπέμπει στη μάχη των Θερμοπυλών), καθοδηγούνταν από τον Τσάκαλο, σπουδαίο οπλαρχηγό της περιοχής, με καταγωγή από τους Τσακάλωφ του Σουλίου, που δρούσε με εντολές του Κολοκοτρώνη.
Όταν έφτασε η ώρα της μάχης, όλα τα γυναικόπαιδα της περιοχής συγκεντρώθηκαν για λόγους προστασίας στην περιοχή που σήμερα είναι ο οικισμός του Βελημαχίου. Όμως, αυτό το καταφύγιο για την κρίσιμη ώρα της μάχης μετεξελίχθηκε από προσωρινό καταυλισμό σε μόνιμο οικισμό, που πήρε το όνομά του από τη μάχη εξαιτίας της οποίας δημιουργήθηκε ( Βελη-μαχι >η μάχη του Βελή ). Η μάχη οδήγησε στη συντριπτική νίκη των Ελλήνων, που βγήκαν όλοι αλώβητοι με μόνο 35 τραυματίες, ενώ οι 1800 νεκροί Τούρκοι θάφτηκαν στο απέναντι βουνό με μία πλάκα στο κεφάλι του καθενός.
Σύμφωνα με αυτήν την παράδοση το όνομα της Σούδελης προέκυψε από τον Δελή πασά, υπαρχηγό του Βελή, όταν εκεί ο Τσάκαλος του φώναξε «Σου(τ) Δελή!» αποτρέποντάς τον από το να συνεχίσει προς τον καταυλισμό των γυναικόπαιδων. Η πιο αληθοφανής, όμως, ερμηνεία είναι ότι προέρχεται από τουρκική ονομασία (σου = νερό) και σημαίνει τρελό νερό, σε συσχετισμό με τον ποταμό που διασχίζει τη λαγκαδιά.
Εκτός από αυτήν την παράδοση, οπού τα όρια ιστορίας και θρύλου είναι δυσδιάκριτα, ιστορικό τεκμήριο της συμμετοχής του χωριού στην αντίσταση κατά την Τουρκοκρατία αποτελεί ο Ι. Ναός Κοίμησης της Θεοτόκου στην κεντρική πλατεία του χωριού. Πρόκειται για λιθόκτιστη τρίκλιτη βασιλική με τρούλο, που διαθέτει στον εξωτερικό τοίχο του Ιερού της λιθανάγλυφο με σήμα της Φιλικής Εταιρίας και χρονολογική ένδειξη 1823.
Πριν τη γερμανική κατοχή, περί το 1940, το Βελημάχι είχε εξελιχθεί σε κεφαλοχώρι, ίσως και τη μεγαλύτερη κοινότητα της βόρειας Αρκαδίας, με 1200 κατοίκους και 150 παιδιά να φοιτούν στο περίφημο Σχολαρχείο, που ευρίσκεται κάτω από την κεντρική πλατεία, και τα άλλα δύο σχολεία του οικισμού, ένα στο Βελημάχι επί της κεντρικής πλατείας και ένα στην Αποσκιά. Επίσης είχε δύο εκκλησιαστικές ενορίες, Βελημαχίου και Σούδελης, αστυνομικό τμήμα και ειρηνοδικείο. Βέβαια, η έντονη μετανάστευση προς Αμερική στις αρχές του αιώνα στέρησε πολύτιμο εργατικό δυναμικό από το χωριό.
Τόσο η Κατοχή όσο και ο Εμφύλιος πόλεμος ήταν οδυνηροί για το χωριό. Ομαδικές εκτελέσεις στη Βάχλια κατά την Κατοχή και καταστροφές πολλών σπιτιών από φωτιά κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου στοίχισαν τις ζωές πολλών Βελημαχιτών και ανέκοψαν την ευημερία του χωριού…
Μετά το τέλος αυτής της δύσκολης περιόδου το Βελημάχι ανέκαμψε. Με το νέο δρόμο, που κατασκευάστηκε το 1958 από το στρατό τονώθηκε η εμπορική κίνηση της περιοχής, με αποτέλεσμα να ξαναγίνει το κεφαλοχώρι που ήταν. Την περίοδο της Δικτατορίας το χωριό γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη, καθώς φιλοξενούσε την έδρα της τοπικής αστυνομίας, οπότε οι κάτοικοί του απολάμβαναν κάποια προνόμια, λόγω σημαντικών έργων σε δρόμους και σχολικά κτίρια.
Από τη δεκαετία του ’60 και μετά το χωριό ακολούθησε την ίδια πορεία με αναρίθμητα άλλα χωριά της ορεινής Ελλάδας λόγω της εντατικής αστικοποίησης: τη σταδιακή μείωση του πληθυσμού του μέχρι και την σχετική ερήμωση. Συγκεκριμένα, το σχολείο στο Βελημάχι κλείνει το 1985, γεγονός που οδηγεί στη μετακίνηση οικογενειών στην Κοντοβάζαινα, που εξελισσόταν σε κέντρο της περιοχής με σχολείο και ιατρικό κέντρο. Επίσης, με πρόσφατη αλλαγή της νομοθεσίας καταργήθηκε και το αγροτικό ιατρείο του χωριού, κάτι που συντελεί στην όλο και δυσκολότερη καθημερινότητα των κατοίκων.