Η θρακική γη από τα πανάρχαια χρόνια καταπατήθηκε και λεηλατήθηκε από ποικίλους λαούς, που την κατάκτησαν κατά καιρούς. Αν και αντέταξε σκληρή αντίσταση το μοιραίο επήλθε. Έπεσε εναλλάξ στα χέρια των Βουλγάρων και Τούρκων.
Η δουλεία της στους Πατισάχ (Σουλτάνους) της Τουρκίας κράτησε περίπου 600 χρόνια. Το έτος 1361 ο Μουράτ με λύσσα χτύπησε τη Θράκη, κυρίευσε όλα τα Βυζαντινά φρούρια και τις πόλεις και μπήκε θριαμβευτής στη Γκιουμουλτζίνα (Κομοτηνή) ο Λαλά Σαμίν. Σφαγές, βιασμοί, διώξεις, εξευτελισμοί πότισαν φαρμάκι τον Ελληνισμό της. Κι όμως με τόσες σκληρές συνθήκες κατάφεραν οι Θράκες να διατηρήσουν την πίστη τους τη Χριστιανική, τη γλώσσα τους την Ελληνική και την Εθνική συνείδηση. Αγωνίστηκαν σκληρά να διατηρήσουν αυτά τα πνευματικά τους αγαθά και χωρίς σχολεία, χωρίς παιδεία να τα μεταλαμπαδεύσουν στις νεώτερες γενιές.
Η αλλεπάλληλη εναλλαγή της διοίκησης τα τελευταία χρόνια του l9ου αιώνα και των αρχών του 20ου καθώς και οι πόλεμοι του 12-13, η Μικρασιατική καταστροφή ο 1ος και 2ος Παγκόσμιος, κατάστρεψαν κάθε Αρχείο Εκπαίδευσης απ' όπου θα μπορούσαμε να πληροφορηθούμε θετικά το ιστορικό της στην περιοχή της Κομοτηνής.
Γι' αυτό το λόγο ανατρέξαμε στη προφορική πληροφορία. Πλησιάσαμε ντόπιους συμπολίτες που φοίτησαν στα τότε σχολεία πριν από την απελευθέρωση στις 14 του Μάη 1920 ή υπηρέτησαν ως εκπαιδευτικοί στα πικρά χρόνια της Τουρκοκρατίας και ακόμη πολίτες με συνέπεια και μόρφωση ενδεδειγμένη. Όπως: Τον αείμνηστο Πολύβιο Τσουρίδη, δικηγόρο έγκριτο συμπολίτη με τεράστια μνήμη και μόρφωση, τον αείμνηστο Συμεών Αγγελίδη, Διευθυντή του Β' Δημοτικού Σχολείου Κομοτηνής, την Σοφία Αργυρίου, που υπηρέτησε πολλά χρόνια Διευθύντρια του Παρθεναγωγείου πριν από το 1920, την Ραλού Χατζηγρηγορίου (το γένος Στεργίου) που χρημάτισε διδασκάλισσα στο Παρθεναγωγείο πριν από το γάμο της, τον αείμνηστο Μιχάλη Σπαθόπουλο, Διευθυντή της Δημαρχίας Κομοτηναίων, τον κ. Κω/νο Μπλέτσα Ληξίαρχο του Δήμου Κομοτηναίων, την οικογένεια Ζαφειριάδου συγγενή εξ αίματος του αειμνήστου Στίλπωνα Κυριακίδη (Καθηγητή της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης) και άλλους δημότες που φοίτησαν στα σχολεία της Τουρκοκρατούμενης Κομοτηνής και περιφερείας.
Αφού έγινε επιμελημένη μελέτη και διασταύρωση των πληροφοριών καταλήγουμε στα παρακάτω συμπεράσματα.
Στην Κομοτηνή (την τότε ονομαζόμενη Γκιουμουλτζίνα) υπήρχαν δύο Νηπιαγωγεία που χρονολογούνται από το έτος 1880 ίσως και νωρίτερα μικτά διτάξια στα οποία φοιτούσαν νήπια 5 και 6 χρόνων. Το Αο Νηπιαγωγείο στεγαζόταν στην οικία της οδού Βενιζέλου απέναντι του Κωδωνοστασίου του Μητροπολιτικού Ναού δωρεά του ευεργέτη της Κομοτηνής Γεωργίου Νικολάου. Το Νηπιαγωγείο τούτο, του κάτω Μαχαλά όπως λεγόταν, είχε δύναμη κάθε χρόνο περίπου 50 νήπια. Το Βο Νηπιαγωγείο του πάνω Μαχαλά (Συνοικία Αρμενιό), συγκέντρωνε κάθε χρόνο 30-40 νήπια και στεγαζόταν στο μικρό κτήριο που βρίσκεται μέσα στο περίβολο του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου, δωρεά του Ζωίδη κατά το έτος 1882 που και σήμερα ακόμη εξυπηρετεί τους ίδιους σκοπούς.
Και τα δύο Νηπιαγωγεία είχαν άριστη απόδοση γιατί οι Νηπιαγωγοί ήταν Αρσακιάδες άριστα καταρτισμένες και ακούραστοι εργάτες της Παιδείας. Διευθύντρια του Αου Νηπιαγωγείου αναφέρεται η ευγενής Φωτεινή Κυριακίδου-Μητέρα του Καθηγητή Στίλπωνα Κυριακίδή, του δε δευτέρου Νηπιαγωγείου, η Φωτεινή Τσακίρογλου ή Τσακίρη. Έδωσαν τη ψυχή τους οι ενάρετες και ευγενέστατες κυρίες στη φροντίδα των νηπίων και την όσο γίνεται ελληνοπρεπή μόρφωσή τους.
Από τις αρχές του 1880 λειτουργούσε Αστική Σχολή Αρρένων επτατάξια με τέσσερις τάξεις στοιχειώδους εκπαίδευσης και τρεις τάξείς μέσης εκπαίδευσης το λεγόμενο “Σχολαρχείον” και στεγάζονταν στο οίκημα (όπου σήμερα το Β' Γυμνάσιο) στην οδό Χατζή Κωνσταντή Ζωίδου, δωρεά του αείμνηστου Δημητρίου Σίντου στην Ελληνική Κοινότητα Γκιουμουλτζίνης το έτος 1880.
Το έτος 1907 ο Μεγάλος Ευεργέτης της Κομοτηνής, μεγαλοβιομήχανος στο Κάιρο, Νέστορας Τσανακλής ιδρύει μέγα κτίριο για εξυπηρέτηση σχολικών αναγκών των συμπολιτών του. Για την ανέγερση του μεγαλόπρεπου κτιρίου δαπανήθηκαν πάνω από (10.000) δέκα χιλιάδες χρυσές λίρες Τουρκίας και για τη συντήρηση του σχολείου και τη μισθοδοσία του προσωπικού χορηγούσε ο ίδιος κάθε χρόνο (300) χρυσές λίρες Τουρκίας. Μετά την αποπεράτωση του περίλαμπρου τούτου κτιρίου και με την έναρξη των μαθημάτων του έτους 1908-1909 η Αστική Σχολή Αρρένων(Αρρεναγωγείον ή Σχολαρχείον) μεταφέρεται οριστικά εις το Τσανάκλειο Μέγαρο. Μαθητές και καθηγητές διδάσκονται ή διδάσκουν σε άνετο, ηλιόλουστο, υγιεινό και πολιτισμένο περιβάλλον.
Το διδακτήριο του Δημητρ. Σίντου τώρα στεγάζει παράρτημα του Κεντρικού Παρθεναγωγείου με τρεις (3) τάξεις για τις ανάγκες των θηλέων της Άνω Συνοικίας (Πάνω Μαχαλά). Το Κεντρικό τριτάξιο Παρθεναγωγείο λειτουργούσε στο κτήριο της οδού Βενιζέλου απέναντι στο Α' Νηπιαγωγείο.
Το έτος 1911 με διάταγμα της Ελληνικής Κυβέρνησης ιδρύεται στη Γκιουμουλτζίνα Ημιγυμνάσιο και πάλι μόνο για τα αγόρια δηλαδή στις τρεις τάξεις του Σχολαρχείου προστίθεται άλλη μια τάξη και έτσι το “Αρρεναγωγείον” γίνεται οκτατάξιο μαζί με τη στοιχειώδη εκπαίδευση και λειτουργεί στο Τσανάκλειο Μέγαρο.
Ο Βαλκανικός Πόλεμος του 1912-1913 εμποδίζει να εξελιχθεί σε πλήρες “Εξατάξιο Γυμνάσιο” πράγμα που θα γίνει μετά την απελευθέρωση το Μάη 1920.
Μιλήσαμε, πολύ για τα αγόρια. Ποια όμως η παιδεία για τα κορίτσια; Τα μικρά νήπια θήλεα φοιτούσαν στο Α' και Β' Νηπιαγωγείο. Από το έτος 1880 και νωρίτερα ίσως υπήρχε και λειτουργούσε κανονικά εξατάξιο Δημοτικό Σχολείο που ονομάζονταν ‘Παρθεναγωγείο’ και στεγάζονταν απέναντιστο Α' Νηπιαγωγείο στο κτίριο της οδού Βενιζέλου όπου μετά την απελευθέρωση στέγασε το Δημοτικό Σχολείο και κατόπιν τη Δημόσια Εμπορική Σχολή και το Οικονομικό Γυμνάσιο.
Από θετικές πληροφορίες μαθαίνουμε πως πριν από το 1912 φοιτούσαν περίπου 200 κορίτσια το χρόνο. Παράρτημα τούτου με μια μόνο τάξη Δημοτικού Σχολείου σε μικρό οίκημα πέρα από τη Λέσχη Κομοτηναίων για τις ανάγκες του Κάτω Μαχαλά με 25-30 περίπου μαθήτριες το χρόνο και ακόμη ένα άλλο παράρτημα του Κεντρικού Παρθεναγωγείου λειτουργούσε (Τριτάξιο Παρθεναγωγείο) με τρεις τάξεις στην 'Άνω Συνοικία - Το Αρμενιό - και στεγάζονταν στην οικία του Δημητρίου, Σίντου όπου όπως αναφέραμε πριν το (908 στεγάζονταν το Αρρεναγωγείον-Σχολαρχείον.
Η έκτη (6) τάξη του Παρθεναγωγείου ισοδυναμούσε με τη πρώτη τάξη του Γυμνασίου γι' αυτό και διδάσκονταν Αρχαία Ελληνικά με Συντακτικό και Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας. Οι απόφοιτες του Παρθεναγωγείου τούτου κατατάσσονταν στη Β' τάξη του Γυμνασίου, του Ζαππείου της Κων/πολης ή της Ιωακειμείου Σχολής. Αναφέρονται ότι κατατάχθηκαν στη Β' τάξη των παραπάνω Σχολείων από την έκτη του Παρθεναγωγείου Γκιουμουλτζίνης οι μαθήτριες Αγλαία Τελωνίδου και Αργυρώ Κομνηνού που βραβεύθηκαν επειδή αρίστευσαν.
Κατά τα σκοτεινά τούτα χρόνια της σκλαβιάς επειδή η ύπαιθρος χώρα διαφεντεύονταν από Βουλγάρους δεν υπήρχαν σχολεία ούτε εκκλησίες. Έτσι τα Ελληνόπουλα ζούσαν και μεγάλωναν στο σκοτάδι της αμάθειας και της αγραμματοσύνης. Από το 1907 άρχισαν να ξεπετιούνται μερικά σχολεία στη περιοχή με Ελληνίδες διδασκάλισσες που δεν δίδασκαν μόνο τα Ελληνικά γράμματα αλλά και την ελληνική γλώσσα αφού τα παιδιά δεν την γνώριζαν ούτε από τους γονείς τους.
Oι διδασκάλισσες αυτές υπήρξαν ηρωίδες αληθινές, διακρίθηκαν για την εργατικότητά τους, την επιμονή τους και την υπομονή τους στο εξαιρετικά δύσκολο έργο τους κάτω από αφάνταστα σκληρές συνθήκες. 'Ήταν δε απόφοιτες των διδασκαλείων της Φιλιππούπολης, τής Αδριανούπολης.
Για να ενθαρρυνθεί το ωραίο και δύσκολο έργο τους και για να δοθεί περισσότερη ώθηση στην ελληνική Παιδεία και την εκμάθηση της μητρικής ελληνικής γλώσσας στο τέλος κάθε σχολικού χρόνου-προς το τέλος του Απρίλη, γίνονταν μεγάλες εκδρομές, που ονομάζονταν ‘Αγροτικές’ των εκπαιδευτών και εγκρίτων πολιτών της Γκιουμουλτζίνας για να παραστούν στις τελετές των προφορικών εξετάσεων των παιδιών του χωριού. Ήταν βαθιά συγκινητικό να ακούς ελληνικά τραγουδάκια και ποιήματα, ανάγνωση και αριθμητική και διάφορα παιχνιδάκια στην ελληνική γλώσσα. Με την ακούραστη προσπάθεια των διδασκαλισσών και την συμπαράσταση των εκπαιδευτικών της Γκιουμουλτζίνας άρχισε η διάδοση της ελληνικής όχι μόνο στους μαθητές αλλά και στους μεγαλύτερους αδελφούς και γονείς.
Ποιοι δίδαξαν:
Αρχαιότερος Σχολάρχης (διευθυντής Αστικής Σχολής Αρρένων) μνημονεύεται ο Γεννάδιος Θεσσαλονίκης που υπηρέτησε δύο σχολικά έτη. Αμέσως μετά ο Βασσακόπουλος ένα χρόνο, που αργότερα διορίσθηκε Διευθυντής της Εμπορικής Σχολής Χατζηχρήστου στη Χάλκη Κων/πολης. Έπειτα χρημάτισε Σχολάρχης ο καθηγητής Φιλολογίας Βασιλειάδης. Ακολουθεί έπειτα από δύο χρόνια ο Νικόλαος Ξυλάνης από τη Ζίτσα Ζαγορίου της Ηπείρου του οποίου μαθητές έτυχαν έγκριτοι ευυπόληπτοι πολίτες της Κοινωνίας των Κομοτηναίων. Τούτον διαδέχθηκε ο Γρηγόριος Λαδάκος, φιλόλογος γνωστός με το ψευδώνυμο Δημήτριος Αντωνίου που υπήρξε και ένα από τα πιο αξιοσημείωτα μέλη του Μακεδονικού Αγώνα 1903-1909. Αξιοσημείωτη η δράση του Μιχαήλ Κωνσταντινίδη, καθηγητή του Ημιγυμνασίου. Με ακατάβλητο θάρρος και ευψυχία εκφωνούσε θερμούς πατριωτικούς λόγους περιδιαβαίνοντας αγροτικούς οικισμούς και χωριά προλειαίνοντας το έδαφος για τον αγώνα της απελευθέρωσης. Με συγκίνηση βαθιά αναπολούν τον θερμότατον τούτον κήρυκα οι διδασκάλισσες και όσοι από τους χωρικούς επέζησαν.
Είναι βέβαια σκόπιμο να αναφέρουμε και ονόματα δασκάλων που ευσυνείδητα εργάσθηκαν και με πίστη και θάρρος σφυρηλάτησαν στις ψυχές των μικρών ελληνοπαίδων την χριστιανική πίστη και τα ελληνικά ιδεώδη όπως ο Κων/νος Πληκιάδης από τη Νάουσα, διδάσκαλος και της Τουρκικής. Ο Αλέξανδρος Χαρακόπουλος από το Διδυμότειχο και γραμματέας της Μητρόπολης. Σοφοκλής Κομνηνός από τη Κομοτηνή, κατόπιν Δήμαρχος Κομοτηναίων (1928-1935) απόφοιτος της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Ο Αλέξανδρος Θεοδωρίδης από τη Κων/πολη, ο Γεώργιος Μπολιτάκης από την Κων/πολη, ο ειδικός εις το μάθημα της Χημείας
Διευθύντρια του εξαταξίου Παρθεναγωγείου αναφέρεται αρχικά η Σοφία Σταυροπούλου από τη Κων/πολη, μετά η Σοφία Αργυρίου πτυχιούχος της Ζαππείου Σχολής Κων/πολης που εργάσθηκε και πέρα από το 1950 στην Ιωακείμειο Σχολή Κων/πολης και πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες στους 'Έλληνες της 'Άξενης Γης.
Η Σοφία Αργυρίου διορίσθηκε αρχικά διδασκάλισσα στο παράρτημα της Άνω Συνοικίας και έπειτα από 6 χρόνια υπηρεσίας προάγεται σε Διευθύντρια του Κεντρικού Παρθεναγωγείου με ετήσιο μισθό 40 λίρες Τουρκίας. Διδασκάλισσες αναφέρονται: Ευτυχία Κουκούλη, Βικτωρία Μαργαριτοπούλου που αργότερα σπούδασε γιατρός, Χρυσή Σταυρίδου από την Αλεξ/πολη, Ζωή Νάνου, Ελένη Ορφανίδου, Ελένη Γκλινάβου απόφοιτες των διδασκαλείων Φιλιππούπολης και Κων/πολης.
Η χρονική περίοδος 1913-1920 φέρεται νεκρή για την ελληνική Παιδεία αφού οι Έλληνες της Ροδόπης διώχθηκαν στην Ανατολική Μακεδονία. Η Ελληνική παιδεία θα τραβήξει σταθερά το δρόμο της από την ημέρα της απελευθέρωσης 14 Mαίου 1920 οπότε ιδρύεται πλήρες εξατάξιο Μικτό Γυμνάσιο με έδρα την Κομοτηνή της Ζ' Εκπαιδευτικής Περιφέρειας Μ.Ε.
Σχολικά Αντικείμενα κατά την Τουρκοκρατία:
Χρησιμοποιούσαν πολύεδρα θρανία ξύλινα 5-8 θέσεων με αναλόγιο ξύλινους μαυροπίνακες ανηρτημένους στο τοίχο ή στηριγμένους σε τρίποδα, ελάχιστα εποπτικά μέσα. Γεωγραφίας: χάρτη και υδρόσφαιρα. Γεωμετρίας: διαβήτη χάρακα, μοιρογνωμόνιο. Φυσικής: το νήμα της στάθμης. Χημεία, τίποτε. Εργαστήρια Φυσικής και Χημείας δεν υπάρχουν.
Ποια μαθήματα διδάσκονταν:
Όλα τα μαθήματα διδάσκονταν στην Ελληνική γλώσσα 1) Θρησκευτικά, 2) Νέα Ελληνικά Αναγνώσματα καθαρεύουσας 3) Αρχαία Ελληνικά, στο Σχολαρχείο και το Ημιγυμνάσιο: Ξενοφώντος Κύρου Παιδεία, Κύρου Ανάβαση, Ισοκράτους Λόγοι και Λυσίου λόγοι. 4) Ελληνική Ιστορία 5) Φυσική 6) Οικιακή Οικονομία στο Παρθεναγωγείο 7) Γαλλικά στη Ε και ΣΤ τάξη του Παρθεναγωγείου 8) Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία, Γεωγραφία και Πατριδογνωσία. Στο Σχολαρχείο και αργότερα στο Γυμνάσιο διδάσκονταν υποχρεωτικά η Τουρκική και η Γαλλική γλώσσα. Οι μαθητές όλων των βαθμών της Εκπαίδευσης διδάσκονταν από ειδικό μουσικό τον .’Τουρκικό Υμνον’ τον αφιερωμένον στον εκάστοτε Πατισάχ (Σουλτάνον) και τον έψαλλον στις επίσημες τελετές των Τούρκων και μάλιστα στα Γενέθλια του Πατισάχ. Διδάσκονταν την Γραμματική της καθαρεύουσας που την χρησιμοποιούσαν στο μάθημα της έκθεσης. Μέθοδος διδασκαλίας ήταν η από μνήμης ή ‘η αποστήθους απομνημόνευση’, η μηχανική κατά την Παιδαγωγική. Η συμμετοχή των μαθητών στην ώρα του μαθήματος ήταν αδιανόητη, απαγορεύονταν όλα προσφέρονταν από τον δάσκαλο. Ερωτήσεις από τους μαθητές, δεν επιτρέπονταν.
Οι μαθητές ήταν ένα ακουστικό όργανο. Καμμιά πρωτοβουλία, καμμιά αυτενέργεια. Απομνημόνευαν κείμενα αρχαίων ελληνικών, αποσπάσματα ρητοροδιδασκάλων και μάθαιναν τους κανόνες της Γραμματικής σαν ποίημα.
Οι δάσκαλοι και οι καθηγητές είχαν την ελευθερία να διδάσκουν εθνικά ελληνικά τραγούδια και ποιήματα και να Ψάλλουν και να τα απαγγέλλουν σε σχολικές γιορτές.
Μέχρι την απελευθέρωση στις 14 Μαίου 1920 τα Σχολεία Δημοτικής και Μέσης Εκπαίδευσης στην Κομοτηνή γιόρταζαν τις παρακάτω γιορτές: Ι) Την γιορτή των Τριών Ιεραρχών
Ανήμερα της εορτής 30 Ιανουαρίου οι μαθητές εκκλησιάζονταν. H εκκίνηση των μαθητών γίνονταν από το Σχολείο, με παράταξη και βήμα και με τη συνοδεία όλων των δασκάλων και καθηγητών. Μετά τη Θεία Λειτουργία ακολουθούσε αρτοκλασία από την Ελληνική Κοινότητα, χοροστατούντος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Μαρωνείας. Κατόπιν οι μαθητές και δάσκαλοι επέστρεφαν στο Σχολείο τους yια να χαρούν μια σεμνή και απλή γιορτή στην κατάλληλα διακοσμημένη αίθουσα. Η γιορτή άρχιζε με το τροπάριο των Τριών Ιεραρχών ο διευθυντής ανέπτυσσε το έργο των Μεγάλων Πατέρων και απαγγέλλονταν σχετικά ποιήματα. H σεμνή τελετή, που έκλεινε τόσους πόθους και υπέθαλπε τόσα κρυφά όνειρα, έδινε την ευκαιρία στους σκλάβους να εκφράσουν κάτω από τα θρησκευτικά τους σύμβολα, όλα τα εθνικά τους φρονήματα και ιδεώδη. H τελετή έκλεινε με μια δέηση προς τον Ύψιστο από τα τρυφερά χείλη μαθητών και γονέων για την γρήγορη απελευθέρωση της σκλαβωμένης Θράκης.
2) Την καθιερωμένη από την Ελληνική Κοινότητα Γκιουμουλτζίνης εορτή του Αγίου Νέστορος
Στις 27 Οκτωβρίου του Αγίου Νέστορος, για να τιμήσουν τον μεγάλο ευεργέτη Νέστορα Τσανακλή εκκλησιάζονταν όλοι οι μαθητές, δάσκαλοι, καθηγητές, σχολικές εφορείες, κοινοτάρχες και γονείς. Μετά τη Θεία Λειτουργία, ακούονταν λόγος Πανηγυρικός για τη δράση και το ευεργετικό έργο του τιμώμενου.
3) Την ημέρα της ονομαστικής εορτής του Μητροπολίτου
Μετά τον εκκλησιασμό των μαθητών Ε και ΣΤ τάξης του Δημοτικού Σχολείου όλων των τάξεων του Σχολαρχείου και αργότερα του Ημιγυμνασίου και του διδακτικού προσωπικού, επισκέπτονταν ως ήσαν τον Σεβασμιώτατον στην Ιερά Μητρόπολη. Υπέβαλαν τις ευχές τους και προσφέρονταν από “εν λουκούμιον” σ' όλους τους μαθητές.
4) Την τελετήν των προφορικών εξετάσεων
Στα τέλη Ιουνίου μετά τη λήξη των μαθημάτων μαθητές και μαθήτριες ζούσαν τις πιο οδυνηρές στιγμές της μαθητικής των ζωής. Έπρεπε να εξετασθούν προφορικά σ' όλα τα μαθήματα ενώπιον των γονέων και κηδεμόνων, αφού κατά τη διάρκεια του Σχολικού έτους υποβάλλονταν και σε δύο (2) γραπτές δοκιμασίες μία (1) κατά εξάμηνο και έπαιρναν και έλεγχο προόδου μετά τη λήξη του Α' εξαμήνου. Η προφορική εξέταση γίνονταν δημόσια. Προσκεκλημένοι ήταν: Οι Τουρκικές Αρχές, ο Μητροπολίτης, ο Κοινοτάρχης, Σχολικές Εφορείες και γονείς και κηδεμόνες.
Πριν αρχίσει η προφορική εξέταση έπρεπε να γίνει η καθιερωμένη ‘Ιεροτελεστία’. Χορωδία μαθητών έψαλλε Τροπάρια της Πεντηκοστής και ακολουθούσε η λογοδοσία της Διεύθυνσης. Η σκηρή ώρα της κρίσης φθάνει τόσο των μαθητών όσο και των διδασκάλων. Οι κριτές κάτω περίμεναν να δικάσουν και να καταδικάσουν. Πρώτο μάθημα για εξέταση ήταν τα Θρησκευτικά και ακολουθούσαν Ελληνικά, Μαθηματικά, Ιστορία, Τουρκικά, Γαλλικά κ.λ.π. Οι εξετάσεις διαρκούσαν δύο ολόκληρες ημέρες σε πρωινές και απογευματινές ώρες.
Για διάλειμμα ψάλλονταν μερικά άσματα. Στο τέλος γίνονταν η απονομή των ενδεικτικών και απολυτηρίων και βραβεύονταν ο ‘Αριστεύσας’ κάθε τάξης με χρυσόδετο βιβλίο.
Το ίδιο χρονικό διάστημα γίνονταν και έκθεση εργόχειρων και ιχνογραφίας του Παρθεναγωγείου. Με τη λήξη των μαθημάτων κάθε σχολείο στον αυλόγυρό του έκανε και τις γυμναστικές επιδείξεις με σωματικές ασκήσεις και χορούς.
Ίσως το 1925 μετά την απελευθέρωση το Ελληνικό Κράτος κατάργησε τις προφορικές εξετάσεις ως αντιπαιδαγωγικές και παρέμεινε μέχρι των ημερών μας η λήξη των μαθημάτων με σκετς, απαγγελίες και τραγούδια.
Η απελευθέρωση του Ι920 χάρισε στο μαθητόκοσμο της Θράκης και την εορτή της 25ης Μαρτίου. Ο πρώτος εορτασμός της μεγάλης αυτής μέρας ήταν άνευ προηγουμένου: Συγκινητικότατες εκδηλώσεις, ακράτητου ενθουσιασμού και χαράς έπειτα από την απαγγελία κάθε μικρού ή από το τέλος κάθε σκετς, παρατεταμένα χειροκροτήματα, ακολουθούσαν κραυγές μέχρι δακρύων, θερμότατες ομιλίες, άσματα μαθητών και ακροατηρίου, αλαλαγμοί χαράς και ενθουσιασμού κατά τη διάρκεια παράστασης θεατρικής με ήρωες του '21.
Η εγγραφή των μαθητών κατά την Τουρκοκρατία:
Διατάξεις του Υπουργείου Παιδείας του Ελληνικού Κράτους όριζαν τη διοίκηση και τη λειτουργία των σχολείων των Ελληνικών Κοινοτήτων στα Τουρκοκρατούμενα μέρη.
Η συντήρησή τους όμως στηρίζονταν στις δωρεές και προσφορές των πλουσίων του τόπου. Την οικονομική διαχείριση των σχολείων είχε o Μητροπολίτης και οι σχολικές εφορείες από επίλεκτα και σοβαρά πρόσωπα. Εκτός από το Μεγάλο Ευεργέτη της Παιδείας Νέστορα Τσανακλή αναφέρονται οι :Ιωάννης Ζωίδης, ο γαμβρός του ιατρός Λαμνίδης, ο Τελωνίδης, ο Σκουτέρης, ο οδοντίατρος Αυδής, ο Σακελλάριος, ο Χρηστίδης, ιατρός και άλλοι.
Το έτος 1908 ιδρύθηκε η Φιλανθρωπική αδελφότης ‘Η πρόνοια’ με Πρόεδρο την ευγενεστάτη και μορφωμένη Αμαλία Στάλιου και Γραμματέα τη διευθύντρια του Παρθεναγωγείου Σοφία Αργυρίου. Σκοπός κύριος της Αδελφότητας ήταν η ενίσχυση της παιδείας Σχολείων και απόρων μαθητών. Οργάνωνε χορούς και τα έσοδα προσφέρονταν για την ενίσχυση της Παιδείας.
Οι εγγραφές γίνονταν στην Μητρόπολη έπειτα οι Διευθυντές των σχολείων έπαιρναν τους καταλόγους των εγγραφέντων και κατόπιν κατάρτιζαν τα βαθμολόγια και τα μαθητολόγιά τους. Οι πολύ άποροι εγγράφονταν δωρεάν.
Ο Μητροπολίτης και οι σχολικοί έφοροι ασκούσαν μεγάλη επιρροή. Απ' αυτούς εξαρτιόταν ο διορισμός ή η απόλυση των εκπαιδευτικών και η αμοιβή τους. Έτσι ήσαν δέσμιοι οι δάσκαλοι που φρόντιζαν φυσικά να συμβιβάζονται για να μη χάσουν το ψωμί τους.
Πολλές φορές οι σχολικοί έφοροι αιφνιδίαζαν την τάξη για να επιθεωρήσουν και να ελέγξουν την εργασία μαθητών και δασκάλων και έκριναν βέβαια με τον αντιπαιδαγωγικό τούτο τρόπο οι ανίδεοι τους γνώστες. Οι απόφοιτοι και όσοι είχαν τα οικονομικά ανθηρά πήγαιναν για ανώτερες σπουδές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στην Αμερικανική Ροβέρτειο Σχολή Κων/πολης και στη Σμύρνη ακόμη.
Ποιος ο Κανονισμός του Σχολείου:
Ο εκκλησιασμός μαθητών και προσωπικού ήταν υποχρεωτικός. Σχολική ενδυμασία ομοιόμορφη δεν υπήρχε ούτε για τα κορίτσια ούτε για τα αγόρια. Ήταν όμως υποχρεωμένοι οι άρρενες να φορούν στο κεφάλι ένα κάλυμμα που το είδος και το χρώμα δεν ήταν ορισμένο. Το πιο συνηθισμένο ήταν ‘ο σκούφος’ πλεκτός μάλλινος και σε χρώμα μπλε. Για την εξωσχολική συμπεριφορά των μαθητών ήταν ο ‘Παιδονόμος’. Διορίζονταν και πληρώνονταν από την Μητρόπολη. Έτρεχε στους δρόμους με τη μαγκούρα στο χέρι μέρα και νύχτα. Έπιανε τους παραβάτες και τους ταραξίες. Τους έδερνε σκληρά και τους κατάγγειλε και στη Διεύθυνση του Σχολείου για να υποστούν και άλλα φοβερά και απάνθρωπα. Ο Παιδονόμος, άντρας γεροδεμένος και σκληρός ήταν ο φόβος και o τρόμος των αδύνατων μαθητών. Στην τάξη ο μαθητής έπρεπε να κάθεται με σταυρωμένα τα χέρια πάνω στο θρανίο. Να μη ρωτά, να μη αμφιβάλλει.
Ποιες ποινές επιβάλλονταν:
Κύρια σωματικές ποινές που τις χαρακτήριζαν σωφρονιστικές.
1) Ορθοστασία. Μέσα στη τάξη και με στραμμένο το πρόσωπο στον τοίχο.
2) Ραβδισμοί. Με τη βίτσα ή τη βέργα και το χάρακα στις μικρούλες παλάμες των παιδιών που πολλές φορές έσπαζαν και κοκκαλάκια. Ο πιο συνετός εκπαιδευτικός προτιμούσε τους γλωτούς των μαθητών του.
3) Το τράβηγμα των αυτιών. Με σαδιστική μανία.
4) Τα ραπίσματα. Στο πρόσωπο, στο κεφάλι που πολλές φορές προκαλούσαν βλάβη στην ακοή και στην όραση:
5) Το γονάτισμα στο δάπεδο και σε σπάνιες περιπτώσεις το γονάτισμα πάνω σε άμμο. Μαρτύριο μεσαιωνικό.
6) Η διαπόμπευση, η βαρύτερη ποινή για παιδικές εγκληματικές πράξεις (όπως τιμωρήθηκε ο Κρυστάλλης γιατί δώδεκα χρόνων φίλησε τη συμμαθήτριά του στη βρύση).
7) Η νηστεία, η ελαφρότερη ποινή των καιρών εκείνων. Αφού σχολούσαν τα άλλα παιδιά οι τιμωρούμενοι κρατιόντουσαν στη τάξη νηστικοί για μια ή και δυο ώρες. Πολλές φορές κλείνονταν και στο υπόγειο του Σχολείου να τους φάνε τα ποντίκια.
Η τιμωρία και το είδος της εξαρτιόταν βέβαια από τη ψυχοσύνθεση και την παιδαγωγική κατάρτιση του εκπαιδευτικού όμως ήταν πια χρέος, καθήκον του παλαιού δάσκαλου να τιμωρεί όσο πιο σκληρά μπορεί με το σύνθημα ‘Το ξύλο βγήκε απ' τον παράδεισο’.
Κάνουμε γνωστό πως το υλικό όλο συγκεντρώθηκε κατά τα έτη 1955-1956 όταν ο αείμνηστος Γεώργιος Μαμέλης Γυμνασιάρχης τότε του Γυμνασίου θηλέων ανέθεσε στη συγγραφέα, φιλόλογο την έρευνα αυτή. Με την εργασία είχα επισυνάψει αξιόλογες φωτογραφίες και προγράμματα σχολικά και εορτών όμως μετά το θάνατό του δεν γνωρίζω εάν σώζονται.
Η δουλεία της στους Πατισάχ (Σουλτάνους) της Τουρκίας κράτησε περίπου 600 χρόνια. Το έτος 1361 ο Μουράτ με λύσσα χτύπησε τη Θράκη, κυρίευσε όλα τα Βυζαντινά φρούρια και τις πόλεις και μπήκε θριαμβευτής στη Γκιουμουλτζίνα (Κομοτηνή) ο Λαλά Σαμίν. Σφαγές, βιασμοί, διώξεις, εξευτελισμοί πότισαν φαρμάκι τον Ελληνισμό της. Κι όμως με τόσες σκληρές συνθήκες κατάφεραν οι Θράκες να διατηρήσουν την πίστη τους τη Χριστιανική, τη γλώσσα τους την Ελληνική και την Εθνική συνείδηση. Αγωνίστηκαν σκληρά να διατηρήσουν αυτά τα πνευματικά τους αγαθά και χωρίς σχολεία, χωρίς παιδεία να τα μεταλαμπαδεύσουν στις νεώτερες γενιές.
Η αλλεπάλληλη εναλλαγή της διοίκησης τα τελευταία χρόνια του l9ου αιώνα και των αρχών του 20ου καθώς και οι πόλεμοι του 12-13, η Μικρασιατική καταστροφή ο 1ος και 2ος Παγκόσμιος, κατάστρεψαν κάθε Αρχείο Εκπαίδευσης απ' όπου θα μπορούσαμε να πληροφορηθούμε θετικά το ιστορικό της στην περιοχή της Κομοτηνής.
Γι' αυτό το λόγο ανατρέξαμε στη προφορική πληροφορία. Πλησιάσαμε ντόπιους συμπολίτες που φοίτησαν στα τότε σχολεία πριν από την απελευθέρωση στις 14 του Μάη 1920 ή υπηρέτησαν ως εκπαιδευτικοί στα πικρά χρόνια της Τουρκοκρατίας και ακόμη πολίτες με συνέπεια και μόρφωση ενδεδειγμένη. Όπως: Τον αείμνηστο Πολύβιο Τσουρίδη, δικηγόρο έγκριτο συμπολίτη με τεράστια μνήμη και μόρφωση, τον αείμνηστο Συμεών Αγγελίδη, Διευθυντή του Β' Δημοτικού Σχολείου Κομοτηνής, την Σοφία Αργυρίου, που υπηρέτησε πολλά χρόνια Διευθύντρια του Παρθεναγωγείου πριν από το 1920, την Ραλού Χατζηγρηγορίου (το γένος Στεργίου) που χρημάτισε διδασκάλισσα στο Παρθεναγωγείο πριν από το γάμο της, τον αείμνηστο Μιχάλη Σπαθόπουλο, Διευθυντή της Δημαρχίας Κομοτηναίων, τον κ. Κω/νο Μπλέτσα Ληξίαρχο του Δήμου Κομοτηναίων, την οικογένεια Ζαφειριάδου συγγενή εξ αίματος του αειμνήστου Στίλπωνα Κυριακίδη (Καθηγητή της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης) και άλλους δημότες που φοίτησαν στα σχολεία της Τουρκοκρατούμενης Κομοτηνής και περιφερείας.
Αφού έγινε επιμελημένη μελέτη και διασταύρωση των πληροφοριών καταλήγουμε στα παρακάτω συμπεράσματα.
Στην Κομοτηνή (την τότε ονομαζόμενη Γκιουμουλτζίνα) υπήρχαν δύο Νηπιαγωγεία που χρονολογούνται από το έτος 1880 ίσως και νωρίτερα μικτά διτάξια στα οποία φοιτούσαν νήπια 5 και 6 χρόνων. Το Αο Νηπιαγωγείο στεγαζόταν στην οικία της οδού Βενιζέλου απέναντι του Κωδωνοστασίου του Μητροπολιτικού Ναού δωρεά του ευεργέτη της Κομοτηνής Γεωργίου Νικολάου. Το Νηπιαγωγείο τούτο, του κάτω Μαχαλά όπως λεγόταν, είχε δύναμη κάθε χρόνο περίπου 50 νήπια. Το Βο Νηπιαγωγείο του πάνω Μαχαλά (Συνοικία Αρμενιό), συγκέντρωνε κάθε χρόνο 30-40 νήπια και στεγαζόταν στο μικρό κτήριο που βρίσκεται μέσα στο περίβολο του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου, δωρεά του Ζωίδη κατά το έτος 1882 που και σήμερα ακόμη εξυπηρετεί τους ίδιους σκοπούς.
Και τα δύο Νηπιαγωγεία είχαν άριστη απόδοση γιατί οι Νηπιαγωγοί ήταν Αρσακιάδες άριστα καταρτισμένες και ακούραστοι εργάτες της Παιδείας. Διευθύντρια του Αου Νηπιαγωγείου αναφέρεται η ευγενής Φωτεινή Κυριακίδου-Μητέρα του Καθηγητή Στίλπωνα Κυριακίδή, του δε δευτέρου Νηπιαγωγείου, η Φωτεινή Τσακίρογλου ή Τσακίρη. Έδωσαν τη ψυχή τους οι ενάρετες και ευγενέστατες κυρίες στη φροντίδα των νηπίων και την όσο γίνεται ελληνοπρεπή μόρφωσή τους.
Από τις αρχές του 1880 λειτουργούσε Αστική Σχολή Αρρένων επτατάξια με τέσσερις τάξεις στοιχειώδους εκπαίδευσης και τρεις τάξείς μέσης εκπαίδευσης το λεγόμενο “Σχολαρχείον” και στεγάζονταν στο οίκημα (όπου σήμερα το Β' Γυμνάσιο) στην οδό Χατζή Κωνσταντή Ζωίδου, δωρεά του αείμνηστου Δημητρίου Σίντου στην Ελληνική Κοινότητα Γκιουμουλτζίνης το έτος 1880.
Το έτος 1907 ο Μεγάλος Ευεργέτης της Κομοτηνής, μεγαλοβιομήχανος στο Κάιρο, Νέστορας Τσανακλής ιδρύει μέγα κτίριο για εξυπηρέτηση σχολικών αναγκών των συμπολιτών του. Για την ανέγερση του μεγαλόπρεπου κτιρίου δαπανήθηκαν πάνω από (10.000) δέκα χιλιάδες χρυσές λίρες Τουρκίας και για τη συντήρηση του σχολείου και τη μισθοδοσία του προσωπικού χορηγούσε ο ίδιος κάθε χρόνο (300) χρυσές λίρες Τουρκίας. Μετά την αποπεράτωση του περίλαμπρου τούτου κτιρίου και με την έναρξη των μαθημάτων του έτους 1908-1909 η Αστική Σχολή Αρρένων(Αρρεναγωγείον ή Σχολαρχείον) μεταφέρεται οριστικά εις το Τσανάκλειο Μέγαρο. Μαθητές και καθηγητές διδάσκονται ή διδάσκουν σε άνετο, ηλιόλουστο, υγιεινό και πολιτισμένο περιβάλλον.
Το διδακτήριο του Δημητρ. Σίντου τώρα στεγάζει παράρτημα του Κεντρικού Παρθεναγωγείου με τρεις (3) τάξεις για τις ανάγκες των θηλέων της Άνω Συνοικίας (Πάνω Μαχαλά). Το Κεντρικό τριτάξιο Παρθεναγωγείο λειτουργούσε στο κτήριο της οδού Βενιζέλου απέναντι στο Α' Νηπιαγωγείο.
Το έτος 1911 με διάταγμα της Ελληνικής Κυβέρνησης ιδρύεται στη Γκιουμουλτζίνα Ημιγυμνάσιο και πάλι μόνο για τα αγόρια δηλαδή στις τρεις τάξεις του Σχολαρχείου προστίθεται άλλη μια τάξη και έτσι το “Αρρεναγωγείον” γίνεται οκτατάξιο μαζί με τη στοιχειώδη εκπαίδευση και λειτουργεί στο Τσανάκλειο Μέγαρο.
Ο Βαλκανικός Πόλεμος του 1912-1913 εμποδίζει να εξελιχθεί σε πλήρες “Εξατάξιο Γυμνάσιο” πράγμα που θα γίνει μετά την απελευθέρωση το Μάη 1920.
Μιλήσαμε, πολύ για τα αγόρια. Ποια όμως η παιδεία για τα κορίτσια; Τα μικρά νήπια θήλεα φοιτούσαν στο Α' και Β' Νηπιαγωγείο. Από το έτος 1880 και νωρίτερα ίσως υπήρχε και λειτουργούσε κανονικά εξατάξιο Δημοτικό Σχολείο που ονομάζονταν ‘Παρθεναγωγείο’ και στεγάζονταν απέναντιστο Α' Νηπιαγωγείο στο κτίριο της οδού Βενιζέλου όπου μετά την απελευθέρωση στέγασε το Δημοτικό Σχολείο και κατόπιν τη Δημόσια Εμπορική Σχολή και το Οικονομικό Γυμνάσιο.
Από θετικές πληροφορίες μαθαίνουμε πως πριν από το 1912 φοιτούσαν περίπου 200 κορίτσια το χρόνο. Παράρτημα τούτου με μια μόνο τάξη Δημοτικού Σχολείου σε μικρό οίκημα πέρα από τη Λέσχη Κομοτηναίων για τις ανάγκες του Κάτω Μαχαλά με 25-30 περίπου μαθήτριες το χρόνο και ακόμη ένα άλλο παράρτημα του Κεντρικού Παρθεναγωγείου λειτουργούσε (Τριτάξιο Παρθεναγωγείο) με τρεις τάξεις στην 'Άνω Συνοικία - Το Αρμενιό - και στεγάζονταν στην οικία του Δημητρίου, Σίντου όπου όπως αναφέραμε πριν το (908 στεγάζονταν το Αρρεναγωγείον-Σχολαρχείον.
Η έκτη (6) τάξη του Παρθεναγωγείου ισοδυναμούσε με τη πρώτη τάξη του Γυμνασίου γι' αυτό και διδάσκονταν Αρχαία Ελληνικά με Συντακτικό και Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας. Οι απόφοιτες του Παρθεναγωγείου τούτου κατατάσσονταν στη Β' τάξη του Γυμνασίου, του Ζαππείου της Κων/πολης ή της Ιωακειμείου Σχολής. Αναφέρονται ότι κατατάχθηκαν στη Β' τάξη των παραπάνω Σχολείων από την έκτη του Παρθεναγωγείου Γκιουμουλτζίνης οι μαθήτριες Αγλαία Τελωνίδου και Αργυρώ Κομνηνού που βραβεύθηκαν επειδή αρίστευσαν.
Κατά τα σκοτεινά τούτα χρόνια της σκλαβιάς επειδή η ύπαιθρος χώρα διαφεντεύονταν από Βουλγάρους δεν υπήρχαν σχολεία ούτε εκκλησίες. Έτσι τα Ελληνόπουλα ζούσαν και μεγάλωναν στο σκοτάδι της αμάθειας και της αγραμματοσύνης. Από το 1907 άρχισαν να ξεπετιούνται μερικά σχολεία στη περιοχή με Ελληνίδες διδασκάλισσες που δεν δίδασκαν μόνο τα Ελληνικά γράμματα αλλά και την ελληνική γλώσσα αφού τα παιδιά δεν την γνώριζαν ούτε από τους γονείς τους.
Oι διδασκάλισσες αυτές υπήρξαν ηρωίδες αληθινές, διακρίθηκαν για την εργατικότητά τους, την επιμονή τους και την υπομονή τους στο εξαιρετικά δύσκολο έργο τους κάτω από αφάνταστα σκληρές συνθήκες. 'Ήταν δε απόφοιτες των διδασκαλείων της Φιλιππούπολης, τής Αδριανούπολης.
Για να ενθαρρυνθεί το ωραίο και δύσκολο έργο τους και για να δοθεί περισσότερη ώθηση στην ελληνική Παιδεία και την εκμάθηση της μητρικής ελληνικής γλώσσας στο τέλος κάθε σχολικού χρόνου-προς το τέλος του Απρίλη, γίνονταν μεγάλες εκδρομές, που ονομάζονταν ‘Αγροτικές’ των εκπαιδευτών και εγκρίτων πολιτών της Γκιουμουλτζίνας για να παραστούν στις τελετές των προφορικών εξετάσεων των παιδιών του χωριού. Ήταν βαθιά συγκινητικό να ακούς ελληνικά τραγουδάκια και ποιήματα, ανάγνωση και αριθμητική και διάφορα παιχνιδάκια στην ελληνική γλώσσα. Με την ακούραστη προσπάθεια των διδασκαλισσών και την συμπαράσταση των εκπαιδευτικών της Γκιουμουλτζίνας άρχισε η διάδοση της ελληνικής όχι μόνο στους μαθητές αλλά και στους μεγαλύτερους αδελφούς και γονείς.
Ποιοι δίδαξαν:
Αρχαιότερος Σχολάρχης (διευθυντής Αστικής Σχολής Αρρένων) μνημονεύεται ο Γεννάδιος Θεσσαλονίκης που υπηρέτησε δύο σχολικά έτη. Αμέσως μετά ο Βασσακόπουλος ένα χρόνο, που αργότερα διορίσθηκε Διευθυντής της Εμπορικής Σχολής Χατζηχρήστου στη Χάλκη Κων/πολης. Έπειτα χρημάτισε Σχολάρχης ο καθηγητής Φιλολογίας Βασιλειάδης. Ακολουθεί έπειτα από δύο χρόνια ο Νικόλαος Ξυλάνης από τη Ζίτσα Ζαγορίου της Ηπείρου του οποίου μαθητές έτυχαν έγκριτοι ευυπόληπτοι πολίτες της Κοινωνίας των Κομοτηναίων. Τούτον διαδέχθηκε ο Γρηγόριος Λαδάκος, φιλόλογος γνωστός με το ψευδώνυμο Δημήτριος Αντωνίου που υπήρξε και ένα από τα πιο αξιοσημείωτα μέλη του Μακεδονικού Αγώνα 1903-1909. Αξιοσημείωτη η δράση του Μιχαήλ Κωνσταντινίδη, καθηγητή του Ημιγυμνασίου. Με ακατάβλητο θάρρος και ευψυχία εκφωνούσε θερμούς πατριωτικούς λόγους περιδιαβαίνοντας αγροτικούς οικισμούς και χωριά προλειαίνοντας το έδαφος για τον αγώνα της απελευθέρωσης. Με συγκίνηση βαθιά αναπολούν τον θερμότατον τούτον κήρυκα οι διδασκάλισσες και όσοι από τους χωρικούς επέζησαν.
Είναι βέβαια σκόπιμο να αναφέρουμε και ονόματα δασκάλων που ευσυνείδητα εργάσθηκαν και με πίστη και θάρρος σφυρηλάτησαν στις ψυχές των μικρών ελληνοπαίδων την χριστιανική πίστη και τα ελληνικά ιδεώδη όπως ο Κων/νος Πληκιάδης από τη Νάουσα, διδάσκαλος και της Τουρκικής. Ο Αλέξανδρος Χαρακόπουλος από το Διδυμότειχο και γραμματέας της Μητρόπολης. Σοφοκλής Κομνηνός από τη Κομοτηνή, κατόπιν Δήμαρχος Κομοτηναίων (1928-1935) απόφοιτος της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Ο Αλέξανδρος Θεοδωρίδης από τη Κων/πολη, ο Γεώργιος Μπολιτάκης από την Κων/πολη, ο ειδικός εις το μάθημα της Χημείας
Διευθύντρια του εξαταξίου Παρθεναγωγείου αναφέρεται αρχικά η Σοφία Σταυροπούλου από τη Κων/πολη, μετά η Σοφία Αργυρίου πτυχιούχος της Ζαππείου Σχολής Κων/πολης που εργάσθηκε και πέρα από το 1950 στην Ιωακείμειο Σχολή Κων/πολης και πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες στους 'Έλληνες της 'Άξενης Γης.
Η Σοφία Αργυρίου διορίσθηκε αρχικά διδασκάλισσα στο παράρτημα της Άνω Συνοικίας και έπειτα από 6 χρόνια υπηρεσίας προάγεται σε Διευθύντρια του Κεντρικού Παρθεναγωγείου με ετήσιο μισθό 40 λίρες Τουρκίας. Διδασκάλισσες αναφέρονται: Ευτυχία Κουκούλη, Βικτωρία Μαργαριτοπούλου που αργότερα σπούδασε γιατρός, Χρυσή Σταυρίδου από την Αλεξ/πολη, Ζωή Νάνου, Ελένη Ορφανίδου, Ελένη Γκλινάβου απόφοιτες των διδασκαλείων Φιλιππούπολης και Κων/πολης.
Η χρονική περίοδος 1913-1920 φέρεται νεκρή για την ελληνική Παιδεία αφού οι Έλληνες της Ροδόπης διώχθηκαν στην Ανατολική Μακεδονία. Η Ελληνική παιδεία θα τραβήξει σταθερά το δρόμο της από την ημέρα της απελευθέρωσης 14 Mαίου 1920 οπότε ιδρύεται πλήρες εξατάξιο Μικτό Γυμνάσιο με έδρα την Κομοτηνή της Ζ' Εκπαιδευτικής Περιφέρειας Μ.Ε.
Σχολικά Αντικείμενα κατά την Τουρκοκρατία:
Χρησιμοποιούσαν πολύεδρα θρανία ξύλινα 5-8 θέσεων με αναλόγιο ξύλινους μαυροπίνακες ανηρτημένους στο τοίχο ή στηριγμένους σε τρίποδα, ελάχιστα εποπτικά μέσα. Γεωγραφίας: χάρτη και υδρόσφαιρα. Γεωμετρίας: διαβήτη χάρακα, μοιρογνωμόνιο. Φυσικής: το νήμα της στάθμης. Χημεία, τίποτε. Εργαστήρια Φυσικής και Χημείας δεν υπάρχουν.
Ποια μαθήματα διδάσκονταν:
Όλα τα μαθήματα διδάσκονταν στην Ελληνική γλώσσα 1) Θρησκευτικά, 2) Νέα Ελληνικά Αναγνώσματα καθαρεύουσας 3) Αρχαία Ελληνικά, στο Σχολαρχείο και το Ημιγυμνάσιο: Ξενοφώντος Κύρου Παιδεία, Κύρου Ανάβαση, Ισοκράτους Λόγοι και Λυσίου λόγοι. 4) Ελληνική Ιστορία 5) Φυσική 6) Οικιακή Οικονομία στο Παρθεναγωγείο 7) Γαλλικά στη Ε και ΣΤ τάξη του Παρθεναγωγείου 8) Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία, Γεωγραφία και Πατριδογνωσία. Στο Σχολαρχείο και αργότερα στο Γυμνάσιο διδάσκονταν υποχρεωτικά η Τουρκική και η Γαλλική γλώσσα. Οι μαθητές όλων των βαθμών της Εκπαίδευσης διδάσκονταν από ειδικό μουσικό τον .’Τουρκικό Υμνον’ τον αφιερωμένον στον εκάστοτε Πατισάχ (Σουλτάνον) και τον έψαλλον στις επίσημες τελετές των Τούρκων και μάλιστα στα Γενέθλια του Πατισάχ. Διδάσκονταν την Γραμματική της καθαρεύουσας που την χρησιμοποιούσαν στο μάθημα της έκθεσης. Μέθοδος διδασκαλίας ήταν η από μνήμης ή ‘η αποστήθους απομνημόνευση’, η μηχανική κατά την Παιδαγωγική. Η συμμετοχή των μαθητών στην ώρα του μαθήματος ήταν αδιανόητη, απαγορεύονταν όλα προσφέρονταν από τον δάσκαλο. Ερωτήσεις από τους μαθητές, δεν επιτρέπονταν.
Οι μαθητές ήταν ένα ακουστικό όργανο. Καμμιά πρωτοβουλία, καμμιά αυτενέργεια. Απομνημόνευαν κείμενα αρχαίων ελληνικών, αποσπάσματα ρητοροδιδασκάλων και μάθαιναν τους κανόνες της Γραμματικής σαν ποίημα.
Οι δάσκαλοι και οι καθηγητές είχαν την ελευθερία να διδάσκουν εθνικά ελληνικά τραγούδια και ποιήματα και να Ψάλλουν και να τα απαγγέλλουν σε σχολικές γιορτές.
Μέχρι την απελευθέρωση στις 14 Μαίου 1920 τα Σχολεία Δημοτικής και Μέσης Εκπαίδευσης στην Κομοτηνή γιόρταζαν τις παρακάτω γιορτές: Ι) Την γιορτή των Τριών Ιεραρχών
Ανήμερα της εορτής 30 Ιανουαρίου οι μαθητές εκκλησιάζονταν. H εκκίνηση των μαθητών γίνονταν από το Σχολείο, με παράταξη και βήμα και με τη συνοδεία όλων των δασκάλων και καθηγητών. Μετά τη Θεία Λειτουργία ακολουθούσε αρτοκλασία από την Ελληνική Κοινότητα, χοροστατούντος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Μαρωνείας. Κατόπιν οι μαθητές και δάσκαλοι επέστρεφαν στο Σχολείο τους yια να χαρούν μια σεμνή και απλή γιορτή στην κατάλληλα διακοσμημένη αίθουσα. Η γιορτή άρχιζε με το τροπάριο των Τριών Ιεραρχών ο διευθυντής ανέπτυσσε το έργο των Μεγάλων Πατέρων και απαγγέλλονταν σχετικά ποιήματα. H σεμνή τελετή, που έκλεινε τόσους πόθους και υπέθαλπε τόσα κρυφά όνειρα, έδινε την ευκαιρία στους σκλάβους να εκφράσουν κάτω από τα θρησκευτικά τους σύμβολα, όλα τα εθνικά τους φρονήματα και ιδεώδη. H τελετή έκλεινε με μια δέηση προς τον Ύψιστο από τα τρυφερά χείλη μαθητών και γονέων για την γρήγορη απελευθέρωση της σκλαβωμένης Θράκης.
2) Την καθιερωμένη από την Ελληνική Κοινότητα Γκιουμουλτζίνης εορτή του Αγίου Νέστορος
Στις 27 Οκτωβρίου του Αγίου Νέστορος, για να τιμήσουν τον μεγάλο ευεργέτη Νέστορα Τσανακλή εκκλησιάζονταν όλοι οι μαθητές, δάσκαλοι, καθηγητές, σχολικές εφορείες, κοινοτάρχες και γονείς. Μετά τη Θεία Λειτουργία, ακούονταν λόγος Πανηγυρικός για τη δράση και το ευεργετικό έργο του τιμώμενου.
3) Την ημέρα της ονομαστικής εορτής του Μητροπολίτου
Μετά τον εκκλησιασμό των μαθητών Ε και ΣΤ τάξης του Δημοτικού Σχολείου όλων των τάξεων του Σχολαρχείου και αργότερα του Ημιγυμνασίου και του διδακτικού προσωπικού, επισκέπτονταν ως ήσαν τον Σεβασμιώτατον στην Ιερά Μητρόπολη. Υπέβαλαν τις ευχές τους και προσφέρονταν από “εν λουκούμιον” σ' όλους τους μαθητές.
4) Την τελετήν των προφορικών εξετάσεων
Στα τέλη Ιουνίου μετά τη λήξη των μαθημάτων μαθητές και μαθήτριες ζούσαν τις πιο οδυνηρές στιγμές της μαθητικής των ζωής. Έπρεπε να εξετασθούν προφορικά σ' όλα τα μαθήματα ενώπιον των γονέων και κηδεμόνων, αφού κατά τη διάρκεια του Σχολικού έτους υποβάλλονταν και σε δύο (2) γραπτές δοκιμασίες μία (1) κατά εξάμηνο και έπαιρναν και έλεγχο προόδου μετά τη λήξη του Α' εξαμήνου. Η προφορική εξέταση γίνονταν δημόσια. Προσκεκλημένοι ήταν: Οι Τουρκικές Αρχές, ο Μητροπολίτης, ο Κοινοτάρχης, Σχολικές Εφορείες και γονείς και κηδεμόνες.
Πριν αρχίσει η προφορική εξέταση έπρεπε να γίνει η καθιερωμένη ‘Ιεροτελεστία’. Χορωδία μαθητών έψαλλε Τροπάρια της Πεντηκοστής και ακολουθούσε η λογοδοσία της Διεύθυνσης. Η σκηρή ώρα της κρίσης φθάνει τόσο των μαθητών όσο και των διδασκάλων. Οι κριτές κάτω περίμεναν να δικάσουν και να καταδικάσουν. Πρώτο μάθημα για εξέταση ήταν τα Θρησκευτικά και ακολουθούσαν Ελληνικά, Μαθηματικά, Ιστορία, Τουρκικά, Γαλλικά κ.λ.π. Οι εξετάσεις διαρκούσαν δύο ολόκληρες ημέρες σε πρωινές και απογευματινές ώρες.
Για διάλειμμα ψάλλονταν μερικά άσματα. Στο τέλος γίνονταν η απονομή των ενδεικτικών και απολυτηρίων και βραβεύονταν ο ‘Αριστεύσας’ κάθε τάξης με χρυσόδετο βιβλίο.
Το ίδιο χρονικό διάστημα γίνονταν και έκθεση εργόχειρων και ιχνογραφίας του Παρθεναγωγείου. Με τη λήξη των μαθημάτων κάθε σχολείο στον αυλόγυρό του έκανε και τις γυμναστικές επιδείξεις με σωματικές ασκήσεις και χορούς.
Ίσως το 1925 μετά την απελευθέρωση το Ελληνικό Κράτος κατάργησε τις προφορικές εξετάσεις ως αντιπαιδαγωγικές και παρέμεινε μέχρι των ημερών μας η λήξη των μαθημάτων με σκετς, απαγγελίες και τραγούδια.
Η απελευθέρωση του Ι920 χάρισε στο μαθητόκοσμο της Θράκης και την εορτή της 25ης Μαρτίου. Ο πρώτος εορτασμός της μεγάλης αυτής μέρας ήταν άνευ προηγουμένου: Συγκινητικότατες εκδηλώσεις, ακράτητου ενθουσιασμού και χαράς έπειτα από την απαγγελία κάθε μικρού ή από το τέλος κάθε σκετς, παρατεταμένα χειροκροτήματα, ακολουθούσαν κραυγές μέχρι δακρύων, θερμότατες ομιλίες, άσματα μαθητών και ακροατηρίου, αλαλαγμοί χαράς και ενθουσιασμού κατά τη διάρκεια παράστασης θεατρικής με ήρωες του '21.
Η εγγραφή των μαθητών κατά την Τουρκοκρατία:
Διατάξεις του Υπουργείου Παιδείας του Ελληνικού Κράτους όριζαν τη διοίκηση και τη λειτουργία των σχολείων των Ελληνικών Κοινοτήτων στα Τουρκοκρατούμενα μέρη.
Η συντήρησή τους όμως στηρίζονταν στις δωρεές και προσφορές των πλουσίων του τόπου. Την οικονομική διαχείριση των σχολείων είχε o Μητροπολίτης και οι σχολικές εφορείες από επίλεκτα και σοβαρά πρόσωπα. Εκτός από το Μεγάλο Ευεργέτη της Παιδείας Νέστορα Τσανακλή αναφέρονται οι :Ιωάννης Ζωίδης, ο γαμβρός του ιατρός Λαμνίδης, ο Τελωνίδης, ο Σκουτέρης, ο οδοντίατρος Αυδής, ο Σακελλάριος, ο Χρηστίδης, ιατρός και άλλοι.
Το έτος 1908 ιδρύθηκε η Φιλανθρωπική αδελφότης ‘Η πρόνοια’ με Πρόεδρο την ευγενεστάτη και μορφωμένη Αμαλία Στάλιου και Γραμματέα τη διευθύντρια του Παρθεναγωγείου Σοφία Αργυρίου. Σκοπός κύριος της Αδελφότητας ήταν η ενίσχυση της παιδείας Σχολείων και απόρων μαθητών. Οργάνωνε χορούς και τα έσοδα προσφέρονταν για την ενίσχυση της Παιδείας.
Οι εγγραφές γίνονταν στην Μητρόπολη έπειτα οι Διευθυντές των σχολείων έπαιρναν τους καταλόγους των εγγραφέντων και κατόπιν κατάρτιζαν τα βαθμολόγια και τα μαθητολόγιά τους. Οι πολύ άποροι εγγράφονταν δωρεάν.
Ο Μητροπολίτης και οι σχολικοί έφοροι ασκούσαν μεγάλη επιρροή. Απ' αυτούς εξαρτιόταν ο διορισμός ή η απόλυση των εκπαιδευτικών και η αμοιβή τους. Έτσι ήσαν δέσμιοι οι δάσκαλοι που φρόντιζαν φυσικά να συμβιβάζονται για να μη χάσουν το ψωμί τους.
Πολλές φορές οι σχολικοί έφοροι αιφνιδίαζαν την τάξη για να επιθεωρήσουν και να ελέγξουν την εργασία μαθητών και δασκάλων και έκριναν βέβαια με τον αντιπαιδαγωγικό τούτο τρόπο οι ανίδεοι τους γνώστες. Οι απόφοιτοι και όσοι είχαν τα οικονομικά ανθηρά πήγαιναν για ανώτερες σπουδές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στην Αμερικανική Ροβέρτειο Σχολή Κων/πολης και στη Σμύρνη ακόμη.
Ποιος ο Κανονισμός του Σχολείου:
Ο εκκλησιασμός μαθητών και προσωπικού ήταν υποχρεωτικός. Σχολική ενδυμασία ομοιόμορφη δεν υπήρχε ούτε για τα κορίτσια ούτε για τα αγόρια. Ήταν όμως υποχρεωμένοι οι άρρενες να φορούν στο κεφάλι ένα κάλυμμα που το είδος και το χρώμα δεν ήταν ορισμένο. Το πιο συνηθισμένο ήταν ‘ο σκούφος’ πλεκτός μάλλινος και σε χρώμα μπλε. Για την εξωσχολική συμπεριφορά των μαθητών ήταν ο ‘Παιδονόμος’. Διορίζονταν και πληρώνονταν από την Μητρόπολη. Έτρεχε στους δρόμους με τη μαγκούρα στο χέρι μέρα και νύχτα. Έπιανε τους παραβάτες και τους ταραξίες. Τους έδερνε σκληρά και τους κατάγγειλε και στη Διεύθυνση του Σχολείου για να υποστούν και άλλα φοβερά και απάνθρωπα. Ο Παιδονόμος, άντρας γεροδεμένος και σκληρός ήταν ο φόβος και o τρόμος των αδύνατων μαθητών. Στην τάξη ο μαθητής έπρεπε να κάθεται με σταυρωμένα τα χέρια πάνω στο θρανίο. Να μη ρωτά, να μη αμφιβάλλει.
Ποιες ποινές επιβάλλονταν:
Κύρια σωματικές ποινές που τις χαρακτήριζαν σωφρονιστικές.
1) Ορθοστασία. Μέσα στη τάξη και με στραμμένο το πρόσωπο στον τοίχο.
2) Ραβδισμοί. Με τη βίτσα ή τη βέργα και το χάρακα στις μικρούλες παλάμες των παιδιών που πολλές φορές έσπαζαν και κοκκαλάκια. Ο πιο συνετός εκπαιδευτικός προτιμούσε τους γλωτούς των μαθητών του.
3) Το τράβηγμα των αυτιών. Με σαδιστική μανία.
4) Τα ραπίσματα. Στο πρόσωπο, στο κεφάλι που πολλές φορές προκαλούσαν βλάβη στην ακοή και στην όραση:
5) Το γονάτισμα στο δάπεδο και σε σπάνιες περιπτώσεις το γονάτισμα πάνω σε άμμο. Μαρτύριο μεσαιωνικό.
6) Η διαπόμπευση, η βαρύτερη ποινή για παιδικές εγκληματικές πράξεις (όπως τιμωρήθηκε ο Κρυστάλλης γιατί δώδεκα χρόνων φίλησε τη συμμαθήτριά του στη βρύση).
7) Η νηστεία, η ελαφρότερη ποινή των καιρών εκείνων. Αφού σχολούσαν τα άλλα παιδιά οι τιμωρούμενοι κρατιόντουσαν στη τάξη νηστικοί για μια ή και δυο ώρες. Πολλές φορές κλείνονταν και στο υπόγειο του Σχολείου να τους φάνε τα ποντίκια.
Η τιμωρία και το είδος της εξαρτιόταν βέβαια από τη ψυχοσύνθεση και την παιδαγωγική κατάρτιση του εκπαιδευτικού όμως ήταν πια χρέος, καθήκον του παλαιού δάσκαλου να τιμωρεί όσο πιο σκληρά μπορεί με το σύνθημα ‘Το ξύλο βγήκε απ' τον παράδεισο’.
Κάνουμε γνωστό πως το υλικό όλο συγκεντρώθηκε κατά τα έτη 1955-1956 όταν ο αείμνηστος Γεώργιος Μαμέλης Γυμνασιάρχης τότε του Γυμνασίου θηλέων ανέθεσε στη συγγραφέα, φιλόλογο την έρευνα αυτή. Με την εργασία είχα επισυνάψει αξιόλογες φωτογραφίες και προγράμματα σχολικά και εορτών όμως μετά το θάνατό του δεν γνωρίζω εάν σώζονται.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου