Η Εσπεράντο στην Ελλάδα
Σχετικά με την ακριβή χρονολογία της εισαγωγής της Εσπεράντο στην Ελλάδα, υπάρχει η ανεπιβεβαίωτη πληροφορία, ότι το 1888, δηλαδή ένα μόλις χρόνο μετά την εμφάνισή της, η γλώσσα του Λ.Λ. Ζάμενχοφ ήταν γνωστή στην Αθήνα. Σύμφωνα με σχετική αναφορά, ο ευρισκόμενος τότε στην πατρίδα μας Ούγγρος γλωσσολόγος Gabor Balint, καθηγητής της Αραβικής και Τουρκικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ήλθε στην πρώτη επαφή μαζί της.
Στα επόμενα χρόνια, παράλληλα με την έντονη εσπεραντική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη, έκαναν την εμφάνισή τους και οι πρώτοι Έλληνες εσπεραντιστές, άνθρωποι ιδιαίτερα καλλιεργημένοι, που αμέσως τους συγκίνησε η ιδέα του εσπεραντισμού και άρχισαν σιγά σιγά να δραστηριοποιούνται στο μέτρο που οι συνθήκες της χώρας μας το επέτρεπαν.
Οι πρώτοι Έλλη¬νες εσπεραντιστές εμφανίστηκαν το 1904 στην Αθήνα και το 1905 στη Σάμο (ανεξάρτητη τότε τουρκική ηγεμο¬νία). Την εποχή εκείνη μεμονωμένοι εσπεραντιστές έγιναν ευρύτερα γνωστοί και η δραστηριότητά τους ξεπέρασε τα σύνορα της χώρας μας.
Πρώτος Έλληνας εσπεραντιστής είναι ο Δρ. Εμμανουήλ Δραγούμης (φωτ.), ο οποίος, μετά από πρόταση του ιδίου του δημιουργού της Εσπεράντο, Λ.Λ. Ζάμενχοφ, εκλέχθηκε μέλος της διεθνούς Γλωσσικής Επιτροπής, κατά το 1ο Διεθνές Εσπεραντικό Συνέδριο (1905, Boulogne-sur-mer, Γαλλία).
Οι πρώτες εσπεραντικές κινήσεις στον ελλαδικό χώρο μορφοποιήθηκαν το 1909 στην Αθήνα, Πάτρα, Αιτωλικό και Σιδηρόκαστρο, και τα αμέσως επόμενα χρόνια στον Πειραιά, Βόλο, Σύρο, Λαμία, Τρίπολη και Κρήτη. Παράλληλα, άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες εκδόσεις από τον Κων/νο Κουλούρη και τον Μιλτιάδη Μαγγίβα και αξιόλογα άρθρα στις αθηναϊκές εφημερίδες, κυρίως από το διακεκριμένο πρόεδρο του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών, Συμωνίδη Βλαβιανό.
Πρώτες ελληνικές εκδόσεις (1907, 1908)
Η ανάπτυξη όμως της εσπεραντικής Κίνησης στην Ελλάδα είναι αναπόσπαστα δεμένη με την προσωπικότητα και τη δραστηριότητα του κορυφαίου Έλληνα εσπεραντιστή, του Σάμιου γιατρού Α ν α κ ρ έ ο ν τ α Σ τ α μ α τ ι ά δ η.
Ο Ανακρέων Σταματιάδης γεννήθηκε το 1868 στη Φλωρεντία, από μητέρα Ιταλίδα, ενώ ο πατέρας του, Αλέξανδρος, αδελφός του σπουδαίου ιστορικού της Σάμου Επαμεινώνδα Σταματιάδη, ήταν διακεκριμένος γιατρός και συγγραφέας στη Φλωρεντία, στην Κωνσταντινούπολη και στη Σάμο. Ο Ανακρέων σπούδασε Φιλοσοφία (Πανεπιστήμιο Αθηνών), Γεωπονία (Μontpellier) και Ιατρική (Πανεπιστήμιο Παρισίων) και μετά το πέρας των σπουδών του διορίστηκε στη Σάμο Αρχίατρος.
Το 1888, όταν ο νεαρός Αν. Σταματιάδης τελείωσε τις γυμνασιακές σπουδές του στο Βαθύ Σάμου, πληροφορήθηκε ότι κάποιος γιατρός από την Πολωνία επινόησε μία τεχνητή διεθνή γλώσσα. Το 1904, αναζήτησε, βρήκε τη γαλλική έκδοση του Ζάμενχοφ για την Εσπεράντο, μελέτησε το περιεχόμενo της, εντυπωσιάστηκε και άρχισε αμέσως να τη μαθαίνει. Το 1906 ίδρυσε στο Βαθύ τη Σαμιακή Εσπεραντική Εταιρία, ενώ το 1907 συνέγραψε διδακτικό βιβλίο της γλώσσας, στην Ελληνική, και το 1909 άρχισε την έκδοση του περιοδικού «Greklingva Esperantano» (Ελληνόφων Εσπεραντιστής).
Επιστέγασμα της δραστηριότητας του υπήρξε η καθιέρωση τηςδιδασκαλίας της Εσπεράντο το 1910, με νόμο, ως υποχρεωτικού μαθήματος, στα σχολεία της μέσης εκπαίδευσης της Σάμου.
1911. Σάμος. Εγκύκλιος του Ημεμόνα της Σάμου, Ανδρέα Κοπάση, προς τα σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης, για την υποχρεωτική διδασκαλία της Εσπεράντο στα σχολεία.
Ιδιόχειρη κάρτα του Λ. Λ. Ζάμενχοφ προς τον Α. Σταματιάδη,
για την έκδοση του βιβλίου του «Εσπεράντο και Εσπεραντισμός».

Από το 1920 ο Αν. Σταματιάδης μετέφερε τη δραστηριότητα του την Κωνσταντινούπολη, όπου εγκαταστάθηκε και όπου ίδρυσε εσπεραντικό σύνδεσμο με το όνομα Εσπεραντικός Σύνδεσμος Κωνσταντινουπόλεως, Βυζάντιο και εξέδωσε το περιοδικό «Bizantio» (Βυζάντιο).
Το 1924, ερχόμενος στην Αθήνα, ίδρυσε, μαζί με άλλους Αθηναίους εσπεραντιστές, τον Νεοελληνικό Εσπεραντικό Σύνδεσμο, ο οποίος όμως δεν είχε μεγάλη διάρκεια ζωής λόγω της επιστροφής τού Σταματιάδη στη Σάμο. Εκεί εξέδωσε το περιοδικό «Samosa Εsperantisto» (O Σάμιος Εσπεραντιστής).
Το 1926, με τη μόνιμη πλέον εγκατάσταση του Αν. Σταματιάδη στην Αθήνα, άρχισε και η μεγάλη του εσπεραντική δραστηριότητα, της οποίας τα αποτελέσματα φάνηκαν αμέσως. Παράλληλα, στη Θεσσαλονίκη, από τη δεκαετία εκείνη και μετά, αναπτύχθηκε αξιόλογη εσπεραντική κίνηση με πρωτεργάτη τον Ιωάννη Σπαθάρη (φιλόλογο, θεολόγο και αρχαιολόγο), καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Η οργανωμένη όμως εσπεραντική κίνηση στην Ελλάδα ταυτίζεται με την ύπαρξη και τη δραστηριότητα του Ελληνικού Εσπεραντικού Συνδέσμου.
Παράλληλα όμως, με το σύνδεσμο αυτό, μικρές εσπεραντικές κινήσεις, για αρκετά χρόνια, αναπτύχθηκαν στη Αθήνα από τον αξιωματικό Αεροπορίας, Σωκράτη Σακελλαρόπουλο και στη Θεσσαλονίκη από τον εκπαιδευτικό, Ιωάννη Κοτίτσα.