Το φαινόμενο του ευεργετισμού στην Κοζάνη

 17ος-19ος αιώνας-μέρος της ομιλίας του Μυλωνά

Το ζήτημα του ευεργετισμού

Ο ελληνικός ευεργετισμός αποτελεί ένα φαινόμενο με ιδιαίτερη θέση στη νεοελληνική ιστορία. Η παρουσία του από τα προεπαναστατικά χρόνια ως σήμερα αναδεικνύει όχι μόνο τη διάρκειά του, αλλά και τις διαφοροποιήσεις του ίδιου του φαινομένου και της νοοτροπίας των ευεργετών. Πέρα από την ορατή και αδιαμφισβήτητη συμβολή του σε διάφορους τομείς της κοινωνικής και οικονομικής ζωής, η παρουσία και η δράση των ευεργετών επηρέασε σημαντικά τις αντιλήψεις της κοινωνίας για το ρόλο του κράτους, για τη διασύνδεση κράτους και ατόμου, οικονομίας και πολιτικής, για τη διαμόρφωση, εντέλει, ποικίλων κοινωνικών προτύπων. Η προσέγγισή του, ωστόσο, με ιστορικούς όρους άρχισε να γίνεται μόλις τα τελευταία χρόνια. Το γεγονός αυτό εκπλήσσει, επειδή ο ευεργετισμός συμπλέκεται άμεσα με την απελευθέρωση, την ενδυνάμωση του προεπαναστατικού Ελληνισμού και, στη συνέχεια, τη σύνδεση με τις τύχες του νεοϊδρυθέντος κράτους.

Οι δύσκολες συνθήκες ζωής στις γενέτειρές τους, οι δυσχερείς οικονομικές, πολιτικές και δημογραφικές ανάγκες και η μεγάλη πίεση των Τούρκων κατακτητών οδήγησαν τους Έλληνες από το τελευταίο τέταρτο του 17ου αιώνα σε μεταναστεύσεις. Η ελπίδα για καλύτερη ζωή, το εμπόριο και η δίψα για μάθηση ήταν οι βασικότεροι λόγοι των μεταναστεύσεων. Το εμπόριο αποτέλεσε το σημαντικότερο παράγοντα στην ίδρυση νέων ελληνικών παροικιών.

Η ευεργεσία: κρίκος διασύνδεσης της γενέθλιας γης και των Κοζανιτών του εξωτερικού

Η «ευεργεσία» αποτελεί έναν ιδιαίτερο τρόπο επανασύνδεσης γενέθλιου τόπου και Διασποράς και προϋποθέτει την ύπαρξη συγκριτικού πεδίου του ενός με τον άλλο. Αποδέκτης της «ευεργεσίας» είναι μια πόλη, κωμόπολη ή χωριό. Ο μικρόκοσμος, λοιπόν, της γενέτειρας ευεργετείται  με κρήνες (Γεώργιος Λασσάνης, Κωνσταντίνος Τυφόξυλος), κτίρια σχολείων, υποτροφίες και τόμους βιβλίων στη Βιβλιοθήκη της πόλης (αδερφοί Βαλταδώροι, Παύλος Χαρίσης, Κωνσταντίνος Γκέρτσιος, Παγούνης, Αγόρας Πλατώνης, Πόποβιτς, Δημήτριος Ταϊκατζής, Γεώργιος Λασσάνης, Ιωάννης Μουράτης, αδερφοί Λακοβά, Χαρίσιος Μούκας, Αδερφοί Τυφόξυλοι, Κωνστνατίνος Δρίζης, αδερφοί Κοβεντάροι), νοσοκομεία (Κωνσταντίνος Μαμάτσιος και Αναστάσιος Στάμκος), μέριμνα για τα φτωχά στρώματα και την τρίτη ηλικία (Επίσκοπος Βενιαμίν Καρίπογλου, Ιωάννης Μουράτης, Μητροπολίτης Ιωακείμ Αποστολίδης, Γεώργιος Λυριτζής, Σωκράτης Μπλιούρας, Γεώργιος Καράτζιας), συντήρηση και κατασκευή νέων εκκλησιών (Κωνστνατίνος Τακιατζής, Χρήστος Πλατώνης). Από την πλευρά του ευεργέτη, η πράξη της «ευεργεσίας» εμπνέεται και εμπεριέχει φιλοπατρία και φιλάνθρωπη χριστιανική ηθική, εργατικότητα και λιτότητα στη διαβίωση, νόστο για το γενέθλιο τόπο, μίμηση προγενέστερων ευεργετών και επιζήτηση υστεροφημίας, σεβαστή οικογενειακή κατάσταση και κοινωνικό κύρος στους τόπους διαμονής.

Η ιστορία του Κοζανίτικου Ευεργετισμού

Η ιστορία του κοζανίτικου ευεργετισμού δε διαφέρει από εκείνη της υπόλοιπης Ελλάδας: ξεκινάει με ένα φτωχό Κοζανίτη που πλουτίζει με μεγάλες προσπάθειες και πολύ μόχθο σε έναν ξένο τόπο και αφιερώνει τη ζωή και την περιουσία του στην ιδέα να εξασφαλιστεί ένα μέλλον για τον αγαπημένο γενέθλιο τόπο του. Και φτάνει στο αποκορύφωμά της με τον Κωνσταντίνο Μαμάτσιο, από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της πόλης της Κοζάνης, που κατάφερε να πραγματοποιήσει τα ιδεαλιστικά του όνειρα και να δώσει ζωή σε πολλούς συμπολίτες του – και όχι μόνο – με την κατασκευή του νοσοκομείου της πόλης. Ανάμεσα σε αυτούς απλώνεται ένας μεγάλος κατάλογος ευεργετών και δωρητών της πόλης, ο οποίος ωθεί τους ερευνητές να διαπιστώσουν τις ιστορικά υπαγορευμένες μεταλλάξεις του φαινομένου.

Ο μεγάλος αριθμός των ευεργετών φεύγει σε μικρή ηλικία από το γενέθλιο τόπο του, ζει στο εξωτερικό, όπου προκόβει και συνήθως δεν επιστρέφει στην πατρίδα του. Λίγοι είναι αυτοί που αποφασίζουν να επιστρέψουν στην Κοζάνη. Κάποιοι από αυτούς που απέκτησαν μεγάλη περιουσία γίνονται ευεργέτες δύο τόπων: ευεργετούν και την πόλη στην οποία διαβιούν και διατηρούν τις επιχειρήσεις τους και βέβαια την Κοζάνη.

Η καταγεγραμμένη προσφορά των φημισμένων Κοζανιτών εμπόρων στα Βαλκάνια, στην κεντρική και βορειοδυτική Ευρώπη προς την ιδιαίτερη πατρίδα τους ξεκινάει ήδη από το 17ο αιώνα. Πρόκειται για μια προσφορά που κάλυψε πολλές από τις κοινοτικές ανάγκες και την υλική υποστήριξη του οράματος για το διαφωτισμό των συμπολιτών, καθώς «μόνη αληθής κιβωτός και μόνον ασφαλές κλειδίον του πλούτου είναι η παιδεία», σύμφωνα με τον Κοραή, όπως έγραψε σε μια Επιστολή του προς τους Δημογέροντες και Προεστώτες της Ύδρας, στις 14 Ιουνίου 1820, και τη βελτίωση της ζωής των φτωχών.  Οι Κοζανίτες ευεργέτες, παρά το γεγονός ότι εύκολα εντάσσονται στο γενικότερο φαινόμενο του ελληνικού ευεργετισμού, στοχεύουν σε συγκεκριμένες δράσεις. Η κυρίαρχη δράση είναι αυτή της δημιουργίας σχολείων και της προσφοράς βιβλίων στη βιβλιοθήκη της πόλης. Ο ευρωπαϊκός και ελληνικός διαφωτισμός τους έχει επηρεάσει ιδιαίτερα. Όπως επίσης και η ζωή τους στο εξωτερικό, η απόκτηση περιουσίας με σκληρή δουλειά και η ένταξή τους στη νεοεμφανιζόμενη τότε αστική τάξη των ευρωπαϊκών πόλεων. Μέσα από την εκπαίδευση των συμπολιτών τους θα προσπαθήσουν να ανορθώσουν τη γενέτειρά τους και πολύ περισσότερο να πείσουν ότι κάποια στιγμή πρέπει να επαναστατήσουν κατά του τουρκικού ζυγού και να ελευθερωθούν.

Οι Κοζανίτες ευεργέτες εντάσσονται σε δύο μεγάλες και χαρακτηριστικές ομάδες:

α) στους ιδιώτες, οι οποίοι κυρίως ως μετανάστες στην Ευρώπη και μέσα από σκληρή δουλειά απέκτησαν σημαντικό πλούτο και

β) σε αυτούς που προέρχονται από την Εκκλησία. Πρόκειται κυρίως για Επισκόπους, συνήθως φωτισμένους ανθρώπους, οι οποίοι δώρισαν ένα τμήμα της περιουσίας τους σε διάφορες εκκλησίες της Επισκοπής τους. Ενδιαφέρον αποκτά ωστόσο το γεγονός ότι με την ευεργεσία τους μερίμνησαν τόσο για την ίδρυση και λειτουργία σχολείων στην Επισκοπή τους όσο και για τον εμπλουτισμό της Δημοτικής Βιβλιοθήκης της Κοζάνης με τη δωρεά των βιβλίων τους. Φαινόμενο που συνδέει άμεσα τη δική τους παιδεία με την κατανόηση για μόρφωση και εκπαίδευση του λαού, με στόχο την εθνική αναγέννηση και απελευθέρωση. Χαρακτηριστικότερος όλων ίσως είναι ο Διονύσιος Ψαριανός, ο οποίος δώρισε το σύνολο της βιβλιοθήκης του στο Δήμο και δικαίως μια αίθουσα στην Κοβεντάρειο Δημοτική Βιβλιοθήκη έχει το όνομά του. Στην ομάδα των επισκόπων ανήκουν επίσης οι: Επίσκοπος Θεόφιλος ο Βεροιεύς (1768-1811), Επίσκοπος Βενιαμίν Καρίπογλου (1781-1851), Μητροπολίτης Κωνστάντιος Ματουλόπουλος (1841-1910), Οικουμενικός Πατριάρχης Φώτιος Μανιάτης (1874-1939), Μητροπολίτης Ιωακείμ Αποστολίδης (1883-1962).

Οι ευεργεσίες της πρώτης μεγάλης ομάδας δε θα μπορούσαν να διαφέρουν πάρα πολύ από αυτές της δεύτερης. Η εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ακμάζει ήδη, η επιταγή για παιδεία του υπόδουλου έθνους γίνεται πλέον πρωτεύουσα και οι απόδημοι Κοζανίτες εμπλέκονται στη δίνη όλων αυτών των γεγονότων. Οι μετανάστες-ευεργέτες της λεγόμενης «πρώτης γενεάς», το 18. αι., προσανατολίστηκαν στη χρηματοδότηση εκδόσεων Ελλήνων συγγραφέων (Παναγιώτης Μουράτης), στην οικονομική ενίσχυση της περίφημης Σχολής της Κοζάνης (Γεώργιος Αγόρας και Χρήστος Πλατώνης, Κοζανίτες μεγαλέμποροι στη Βουδαπέστη) και στον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκη της Κοζάνης με σημαντικά συγγράμματα της εποχής.

Κατά το 19ο αιώνα, ενώ στην απελευθερωμένη Ελλάδα οι ευεργεσίες εντάσσονται σε ένα πλαίσιο εξορθολογισμού και αστικού εκσυγχρονισμού της οικονομίας και της κοινωνίας, στη Μακεδονία και συγκεκριμένα στην Κοζάνη ο ευεργετισμός συνεχίζει να επιδιώκει την καλλιέργεια της παιδείας, την υλική υποστήριξη των πόλεων και τη βελτίωση της ζωής των φτωχών συμπολιτών.

Στους σημαντικότερους  ευεργέτες της περιόδου αυτής ανήκουν: ο λόγιος Ευφρόνιος Ραφαήλ Πόποβιτς (1774 – 1853) δώρισε χρήματα για τα σχολεία και τη σπάνια και πλούσια βιβλιοθήκη του (ανάμεσα στους τόμους βρίσκεται ο χάρτης του Άνθιμου Γαζή του 1800 και η «Χάρτα του Ρήγα»), ο λόγιος και πολιτικός Γεώργιος Λασσάνης (1793 – 1870) πρόσφερε με τη διαθήκη του 6.000 αργυρές δραχμές στη Σχολή της Κοζάνης και ζήτησε να ιδρυθεί ο Λασσάνειος Δραματικός Διαγωνισμός, ο Ιωάννης Μουράτης (1799 – 1873) δημιούργησε το Μουράτειο Κληροδότημα με κεφάλαιο 14.000 φιορίνια μέσω του οποίου σπούδασαν 25 Κοζανίτες από τον 1876 – 1940, ο Χαρίσιος Μούκας (1828-1905) δώρισε χρήματα για τα σχολεία της πόλης και τμήμα των ακινήτων του, ο μεγαλέμπορος Παύλος Χαρίσης (1830 – 1902) ίδρυσε το Χαρίσειο Κληροδότημα με τη Χαρίσειο Γεωργική Σχολή (σήμερα στεγάζεται η Διεύθυνση Μεταφορών της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας – και πρόσφερε τη δυνατότητα σε «παιδία … προ πάντος ορφανά και πτωχά, άξια βοηθείας, (να) διδάσκωνται και ανατρέφονται δωρεάν ίνα διά των αποκτηθεισών γνώσεων πορίζωνται τα προς το ζην και αποκτώσι περιουσίαν…», οι αδερφοί Λάμπρος Βαλταδώρος (1838 – 1896) και Βασίλειος Βαλταδώρος (1849 – 1904) αφιέρωσαν ένα τμήμα της μεγάλης περιουσίας τους για την κατασκευή του Βαλταδώρειου Γυμνασίου.

Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, οι Κοζανίτες ευεργέτες πρωτοστάτησαν λόγω προσωπικών τραυμάτων και εμπειριών που απέκτησαν κατά τη διαμονή τους στο εξωτερικό στην υλοποίηση έργων που στοχεύουν στη δημιουργία υποδομών και στη βελτίωση της κοινωνικής ζωής (νοσοκομεία, πτωχοκομεία, υγειονομική περίθαλψη, κ.ά. – . Αυτό δε σημαίνει, βέβαια, ότι παρέβλεψαν τα θέματα παιδείας των νέων. Οι προσπάθειές τους συνεχίστηκαν και τροφοδότησαν με σημαντικά χρηματικά ποσά τη δημιουργία νέων σχολείων αλλά και τη διατήρηση και καλή λειτουργία της Σχολής της Κοζάνης.

Τέλος, κατά τον 20ό αιώνα, με την απελευθέρωση της Κοζάνης και την αστικοποίησή της ο ευεργετισμός στρέφεται προς τον εξορθολογισμό της κοινωνίας. Στο πλαίσιο αυτό δόθηκε ιδιαίτερο βάρος στις βασικές υποδομές της τοπικής κοινωνίας, όπως την κατασκευή νοσοκομείου και τη δημιουργία μουσείου. Ήταν ο επιχειρηματίας Κωνσταντίνος Μαμάτσιος (1888 – 1963) μαζί με το μεγαλέμπορο Αναστάσιο Στάμκο (1853 – 1934) εκείνοι που, έχοντας το ιδεαλιστικό όνειρο της ιατρικής περίθαλψης των συμπολιτών τους, δώρισαν το χρηματικό ποσό για να κατασκευαστεί το νοσοκομείο της πόλης (πρόκειται για το Μαμάτσειο Νοσοκομείο, ενώ η μαιευτική πτέρυγα φέρει το όνομα του Αναστάσιου Στάμκου).

Βέβαια,

δε λησμονείται και η εκπαίδευση, η οποία σε όλες τις εποχές αποτελεί μέσο ανάπτυξης, εξέλιξης και εξορθολογισμού, και γι’ αυτό συνεχίζονται οι ευεργεσίες στον τομέα αυτό. Εδώ ανήκουν σημαντικοί Κοζανίτες ευεργέτες. Ο πολιτικός Κωνσταντίνος Δρίζης (1852 – 1927) δώρισε την εξοχική κατοικία στη γενέτειρά του και το ποσό των 200.000 δραχμών για τη δημιουργία του Δρίζειου Κληροδοτήματος (σήμερα στεγάζεται το Δημοτικό Ωδείο της πόλης μας). Ο μακεδονομάχος Νικόλαος Μαλούτας (1874 – 1942) αφιέρωσε την πατρική του οικία στην πόλη για τη δημιουργία Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα. Ο σπουδαίος έφορος της Βιβλιοθήκης Νικόλαος Δελιαλής (1895 – 1979) άφησε ολόκληρη την περιουσία του στο Δήμο Κοζάνης και στη Μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης. Ο επιχειρηματίας Κωνσταντίνος Γκέρτσος (1897 – 1977) κατασκεύασε το Γκέρτσειο Εκκλησιαστικό ίδρυμα. Και, τελευταίοι αλλά εξίσου σπουδαίοι, οι αδερφοί Δημήτριος και Κωνσταντίνος Κοβεντάρος προσέφεραν χρηματικά ποσά για τη δημιουργία ωδείου στην πόλη τους (Κοβεντάρειο κτίριο) και κατασκεύασαν τη νέα πτέρυγα του Δημαρχείου της πόλης, με στόχο να στεγαστεί η Δημοτική Βιβλιοθήκη.

Στο πλαίσιο του κοζανίτικου ευεργετισμού εντάσσονται και τα κληροδοτήματα, τα οποία συγκροτήθηκαν είτε από τον ευεργέτη ή δωρητή είτε, εφόσον ο ίδιος είχε πεθάνει, από το Δημόσιο ή τρίτους. Τα κληροδοτήματα Κοζανιτών ευεργετών στόχευσαν κατά κύριο λόγο στον τομέα της εκπαίδευσης και συγκεκριμένα στην οικονομική ενίσχυση μαθητών και σπουδαστών αλλά και στην κατασκευή νοσοκομείου για την παροχή ιατρικής περίθαλψης στους πολίτες. Αυτά τα κληροδοτήματα προήλθαν από επιφανείς Κοζανίτες: τον Ιωάννη Μουράτη (1799-1873), τον Παύλο Χαρίση (1830 – 1902), το Γεώργιο Λασσάνη (1793 – 1870), τον Κωνσταντίνο Δρίζη (1852 – 1927) και τον Αναστάσιο Στάμκο (1853-1934) [Μουράτειο Κληροδότημα, Χαρίσειο Κληροδότημα, Λασσάνειο Δραματικό Διαγώνισμα, Δρίζειο Κληροδότημα, Στάμκειο Κληροδότημα].

Ο Κοζανίτικος ευεργετισμός καλύπτει μια μεγάλη χρονική περίοδο και χαρακτηρίζεται από  διαφοροποιήσεις. Πρόκειται για μια μακρά ιστορία πολλών ατομικών βιογραφιών οι οποίες συμπλέκονται και συνδέονται άμεσα με τη ιστορία του γενέθλιου τόπου. Ο κατάλογος των ευεργετών δεν θα μπορούσε να τελειώσει εδώ. Ο θεσμός του ευεργετισμού αποτέλεσε σημαντικό κομμάτι της εξέλιξης της πόλης και βέβαια συνεχίστηκε σε όλο τον 20ό αιώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου πολλοί Κοζανίτες, επιδεικνύοντας έμπρακτα την αγάπη προς το γενέθλιο τόπο τους, δώρισαν διάφορα χρηματικά ποσά, οικόπεδα, κτίρια και τόμους βιβλίων στην πόλη τους.

Ο ευεργετισμός σήμερα

το φαινόμενο του ευεργετισμού στην περιοχή μας μπορεί να αποκαλύψει πολλές ακόμη λεπτομέρειες ιστορικές, εκπαιδευτικές, οικονομικο-κοινωνικές, πολιτικές και εθνικές, εφόσον ερευνηθεί εκτενώς και έρθουν στο φως αρχεία πόλεων του εξωτερικού, όπου έζησαν Κοζανίτες.

Η χώρα μας βρίσκεται εδώ και τρία χρόνια αντιμέτωπη με τη δυσεπίλυτη πρόκληση να βγει από μία πολύπλευρη, επικίνδυνη και αβέβαιη κρίση και από την κατάσταση μιας εξαιρετικά βαθιάς ύφεσης. Δε θα ψελλίσω, λοιπόν, ότι έχουμε ανάγκη από νέους ευεργέτες. Συμπολίτες και συμπολίτισσές μας αποδεικνύουν το γεγονός αυτό καθημερινά, με χαρακτηριστικά παραδείγματα το Λιάπειο αθλητικό κέντρο, ΚΑΠΗ, 12ο και 21o Νηπιαγωγείο (δωρεές Μανόλη Δημουδιά και κ. Χατζηκώστα) κ.ά. Θα αναφερθώ μόνο στην ιδεολογία του ευεργετισμού, η οποία συμπυκνώνεται στο εξής: προσωπικές πορείες και φιλοδοξίες συνδέονται με συλλογικές ανάγκες και προτεραιότητες, ενώ απορρέει και ένας επανακαθορισμός των ταυτοτήτων και μία μετάβαση από το παραδοσιακό στο νεωτερικό. Οι ευεργέτες λειτούργησαν ως «χρηματοφόρα υποκείμενα» ικανά να αναλάβουν συλλογικές δράσεις με όρους ατομικού έργου.

Αυτό που χρειαζόμαστε σήμερα είναι και πάλι ένας νέος ιδεαλισμός και μια νέα συλλογικότητα, στο πλαίσιο της ιδεολογίας των ευεργετών, στοιχεία που πιστεύω ότι μπορούν να μας οδηγήσουν στην έξοδο από την κρίση και σε μια πορεία προς τα εμπρός. Είναι ευθύνη μας να εμπνευστούμε από όλους εκείνους τους μικρούς και μεγάλους ευεργέτες, να κάνουμε κτήμα μας την ιδεολογία τους και να επαναφέρουμε την εκτροχιασμένη χώρα μας σε τροχιά ανάπτυξης.

 0  0 Google +0 - See more at: http://www.kozan.gr/post/125262#sthash.T2oqBLX1.dpuf