12ο Δημοτικό σχολείο Αθηνών  Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΣ (πλήρης έκδοση - εμπλουτισμένη με φωτογραφίες)! (Πατήστε πάνω σε οποιαδήποτε εικόνα, για να την δείτε σε μεγάλο μέγεθος.) (Πατήστε πάνω στους αριθμούς, μέσα στις παρενθέσεις, για να διαβάσετε σχόλια και -επί πλέον- ενδιαφέρουσες πληροφορίες.) Περιεχόμενα (Πατήστε πάνω σε κάθε τίτλο, για να μεταφερθείτε απ' ευθείας στο αντίστοιχο κεφάλαιο, ή καθήστε [ναι! "καθήστε"! όχι "καθίστε"!] αναπαυτικά και απολαύστε την βουτιά στο παρελθόν μας.) Α. ΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ Β. Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ Η ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ Γ. ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ Δ. ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ Ε. ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ ΣΤ. ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΝΗΜΟΝΙΟΥ ΕΠΙΜΕΤΡΟ   Α. ΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ  Κάπου προς την δύση του 1937 ιδρύεται το 40ο Δ. Σχ. Β΄ Περιφέρειας Αθηνών. Τι μας νοιάζει, θα μου πείτε, το 40ο δημοτικό!  Εμείς για το 12ο ήρθαμε να μάθουμε! Κι όμως, μας νοιάζει! Αυτό ήταν το πρώτο όνομα του σχολείου μας και με αυτό πορεύτηκε μέχρι τον Ιούλιο του 1940, οπότε και μετονομάστηκε σε 12ο (1) Με λίγα λόγια, το σχολείο μας ιδρύεται στα τέλη του 1937 ως 40ο Δημ. Β΄ Περιφέρειας Αθηνών και από τον Ιούλιο του 1940 μετονομάζεται σε 12ο Δημ. Α΄ Περιφέρειας Αθηνών. Το πρώτο κτήριο στο οποίο εγκαθίσταται είναι μία ισόγεια μονοκατοικία στην οδό Μπουσίου 26.  (2)   Σήμερα έχει γίνει πολυκατοικία (Αλίμονο! Πώς ήταν δυνατόν να παραμείνει μικρό σπιτάκι; Στην Ελλάδα βρισκόμαστε...)     Στις 24/1/1938 υπογράφεται το συμβόλαιο με τον ιδιοκτήτη του σπιτιού, τον Ηλία Γεωργίου Δάρμο, για πέντε χρόνια. Ενοίκιο: 1350 δραχμές τον μήνα. Μετά τις απαραίτητες μετατροπές από τον ιδιοκτήτη, το κτήριο διαθέτει τρεις κύριους χώρους: 1 αίθουσα διδασκαλίας (40 τ.μ.) -όχι ιδιαίτερα φωτεινή- που "βλέπει" προς την οδό Μπουσίου, 1 μικρό δωμάτιο ως γραφείο δασκάλου, και 1 αποθήκη. Η αυλή του -κλασική αυλή μονοκατοικίας- είναι πολύ μικρή και βρίσκεται στο πίσω μέρος του σπιτιού. Το 1938, βέβαια, δεν υπάρχει ο πανικός για τους κινδύνους που διατρέχουν τα παιδιά αν δεν είναι σε περιφραγμένο ασφαλή χώρο. Η περιοχή, με πολλά χωράφια και χωρίς αυτοκίνητα, μοιάζει περισσότερο με χωριό παρά με πόλη. Έτσι οι μαθητές στα διαλείμματα βγαίνουν  στην μπροστά πλευρά του σχολείου, στον δρόμο, με τις αλάνες και τα οικόπεδα με χορτάρι και χώμα.  24-1-1938: Το ενοικιαστήριο συμβόλαιο μεταξύ του Υπ. Οικονομικών και του Ηλία Δάρμου Το σχολείο εγκαθίσταται στην Μπουσίου μάλλον στις 18/3/1938.  Στο ξεκίνημά του, παίρνει παιδιά από το 39ο Δ. Σχολείο της Β΄ Περιφέρειας Αθηνών (που προφανώς θα βρισκόταν σε κοντινή περιοχή). Η πρώτη ημερομηνία λειτουργίας του είναι η 28η Μαρτίου 1938 (η πρώτη ημερομηνία εγγραφής παιδιού στο σχολείο). Ξεκινά ως μονοθέσιο, με 4 τάξεις (Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄) και με 61 μαθητές. (Για την ιστορία, προήχθησαν μόνον οι 46! Δύσκολα τα γράμματα τότε...) (3) Πρώτη μαθήτρια που γράφεται στο σχολείο (ας την αναφέρουμε, τιμής ένεκεν!) είναι η Αστιφείδου Στυλιανή του Κωνσταντίνου (Δ΄ τάξη), από τα Λειβάδια της Χίου. Έτος γεννήσεως: 1927... Παρακάτω, οι πρώτοι μαθητές του σχολείου...  Πρώτη δασκάλα (και ταυτόχρονα διευθύντρια, αφού το σχολείο ήταν μονοθέσιο) είναι η Αμαρυλλίς Παπασταυρίδου. Η κυρία Αμαρυλλίς...  2 πρώτα χρόνια η κ. Αμαρυλλίς δεν γράφει διευθύνσεις στα μαθητολόγια. Δεν έχει νόημα: παντού γύρω από το σχολείο είναι χωράφια και άκτιστα οικόπεδα. Γράφει απλώς: Ελληνορώσσων (4), Αναπήρων, Διαβολόρεμα, (5), κλπ. Σιγά-σιγά, όταν θα αρχίσει να κτίζεται η περιοχή, θα αρχίσουν να εμφανίζονται και τα ονόματα των δρόμων. (6)  Ενδιαφέρον έχουν τα επαγγέλματα των γονέων των μαθητών, που δίνουν μια εικόνα της κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης του πληθυσμού της περιοχής, όπως αυτή διαμορφώνεται και εξελίσσεται μέσα στα χρόνια. Έτσι, λοιπόν, πολλοί από τους μπαμπάδες των μαθητών μας (οι μαμάδες εκείνα τα χρόνια σχεδόν αποκλειστικά ασχολούνται με τα οικιακά) μέχρι την δεκαετία του '50 απασχολούνται σε επαγγέλματα που σήμερα είναι σχεδόν άγνωστα στους μικρότερους... Ανάμεσα στα άλλα λοιπόν βλέπουμε να εργάζονται ως καρραγωγείς, αμμοκονιαστές, ανθρακοπώλες, ομβρελοποιοί, θυρωροί, κλπ. (Για περισσότερα επαγγέλματα και την σημασία του καθενός, δείτε την σημείωση (7).) Ενδιαφέρον επίσης, έχουν τα διαφορετικά δημοσιοϋπαλληλικά ήθη και οι διαφορετικές συνθήκες εργασίας των υπαλλήλων σε σχέση με σήμερα. * Βλέπουμε, για παράδειγμα, πως οι δάσκαλοι, όταν ορκίζονταν, αν δεν υπήρχε διαθέσιμος εύκολα στην περιοχή επιθεωρητής, ορκίζονταν στο Ειρηνοδικείο! πως όταν ο δάσκαλος παίρνει άδεια εκείνη την εποχή, πρέπει να στέλνει γραπτή αναφορά στον επιθεωρητή και όταν φεύγει αλλά και όταν γυρνά στο σχολείο. Ο επιθεωρητής έχει δηλαδή τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο για όλα: άδειες, μεταθέσεις, εκπαιδευτικά και διοικητικά θέματα, τα πάντα. * Ο διευθυντής του σχολείου είναι υποχρεωμένος να παραμένει στον τόπο του σχολείου ακόμα και τις περιόδους των διακοπών, αν υπάρχει κάποιος σοβαρός λόγος, που κρίνει η Υπηρεσία. * Το πιο ακραίο που βλέπουμε είναι πως μία γυναίκα που παίρνει άδεια κυήσεως βγαίνει σε διαθεσιμότητα για όσον καιρό διαρκεί η άδεια και πληρώνεται με τις μισές αποδοχές... Ενδιαφέρον έχει ακόμμα και η ονομασία του υπουργείου που είναι υπεύθυνο για την Παιδεία εκείνη την εποχή (και τουλάχιστον μέχρι το 1949)! Υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας. Το 1951 το συναντάμε ως "Υπουργείο Παιδείας", απλώς, ενώ από το 1953 ως Υπουργείο Εθνικής Παιδείας. (Τα επόμενα χρόνια μπήκε ξανά και το "Θρησκευμάτων" στον τίτλο.) Και μια που το ρίξαμε στις αναδρομές, βλέπουμε σε κάποια έγγραφα να γράφουν την ημερομηνία ως 931 ή 940 αντί για 1931 ή 1940 (σου λένε, το 1000 εννοείται, δεν μπορεί κάποιος να νομίσει πως μιλάμε για τα χρόνια του Βυζαντίου, οπότε δεν το γράφουμε το 1 για οικονομία χρόνου)! σχ «40ο Δημ. Σχολείον Ελ. Ρώσσον (λίγο ανορθόγραφο - δεν πειράζει!) Αθηνών 1939» Η πρώτη σωζόμενη αναμνηστική φωτογραφία του 12ου Δημοτικού (που, όπως είπαμε, ακόμη ονομάζεται 40ο) Β. Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ Η ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ  Σεπτέμβριος 1939: Αρχίζει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Τον Απρίλιο του 1941 οι Γερμανοί ναζί κατακτούν την πατρίδα μας. Με την βοήθεια των ηττημένων Ιταλών και των εξωνημένων Ελλήνων και με την καταπάτηση κάθε διεθνούς συνθήκης λεηλατούν άγρια και καταστρέφουν την Ελλάδα και τους Έλληνες. Μία περίοδος φρίκης ξεκινά... Η κατάσταση αυτή δεν θα μπορούσε παρά να έχει άμεσο αντίκτυπο στην εκπαίδευση. Το πρώτο πράγμα που φαίνεται (από τα μαθητολόγια) είναι μια μεγάλη διαρροή μαθητών.  (Τα τρία πρώτα χρόνια του πολέμου [1940, 1941, 1942], για παράδειγμα, διακόπτουν την φοίτηση περίπου 40 μαθητές τον χρόνο - σχεδόν το 20% του συνόλου των μαθητών του σχολείου, κάθε έτος.) Το 1941-'42 υπάρχει μια εκτίναξη του αριθμού των ορφανών (14% των μαθητών), των αναπήρων (17% των γονέων) και των άεργων πατεράδων (32% των γονέων). Με άλλα λόγια, εκείνο το σχολικό έτος παραπάνω από τα μισά παιδιά είναι ορφανά, είτε έχουν ανάπηρους ή άεργους γονείς... (Οι άεργοι γονείς, σταδιακά μετά το τέλος του πολέμου μειώνονται αρκετά. Αντίθετα, οι ανάπηροι γονείς, όπως και τα ορφανά, διατηρούνται σε σχετικά ψηλά ποσοστά μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του '60, όπως βλέπουμε και στον παρακάτω πίνακα.) ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΤΗ εγγεγραμμένοι μαθητές ΟΡΦΑΝΑ παιδιά ποσοστό % ΑΝΑΠΗΡΟΙ γονείς ποσοστό % ΑΕΡΓΟΙ γονείς ποσοστό % 1937-1938 61 4 6 8 13 2 3 1938-1939 112 9 8 7 6 3 2,5 1939-1940 147 11 7,5 14 9,5 2 1,5 1940-1941 208 14 6,5 35 17 2 1 1941-1942 208 29 14 35 17 66 32 1942-1943 192 19 10 40 21 29 15 1943-1944 207 21 10 31 15 63 30 1944-1945 228 34 15 28 13 23 10 1945-1946 217 30 14 30 14 18 8 1946-1947 212 27 13 20 9,5 8 4 1947-1948 194 31 16 18 9 5 2,5 1948-1949 189 23 12 18 9,5 7 3,5 1949-1950 172 14 8 18 10,5 5 3 1950-1951 177 11 6 14 8 4 2 1951-1952 182 11 6 15 8 3 1,5 1952-1953 180 9 5 13 7 4 2 1953-1954 172 8 4,5 14 8 3 1,5 1954-1955 177 10 5,5 9 5 2 1 1955-1956 181 10 5,5 9 5 2 1 1956-1957 183 14 7,5 8 4 1 0,5 1957-1958 174 8 4,5 9 5  0 1958-1959 171 8 4,5 6 3,5  0 1959-1960 155 6 4 4 2,5  0 (Πηγή: Μαθητολόγια 12ου Δημ. Σχολείου, περιόδου 1937 - 1960)   Διαβάζοντας κάποιος τα μαθητολόγια και τα έγγραφα του σχολείου στην διάρκεια της Κατοχής παίρνει μια αντιπροσωπευτική εικόνα της διάλυσης της χώρας αλλά και της εκπαίδευσης εκείνη την περίοδο. Οι άδειες σελίδες, οι μισοσυμπληρωμένοι στατιστικοί πίνακες, ο ακανόνιστος ρυθμός εγγραφών, τα σβησίματα και οι μουντζούρες στα μαθητολόγια δίνουν τις δικές τους μαρτυρίες στο δράμα της εκπαίδευσης που ρημάζεται και της χώρας που καταστρέφεται από τους Ιταλούς και Γερμανούς φασίστες και τους Έλληνες συνεργάτες τους: Ενώ μέχρι το 1940 τα βιβλία είναι κανονικά συμπληρωμένα (οι εγγραφές των μαθητών σταματούν μέσα στο φθινόπωρο και τα βιβλία κλείνουν φυσιολογικά στο τέλος κάθε σχολικής χρονιάς), από το 1941 μέχρι και το 1945 υπάρχει μία χαώδης κατάσταση: τα Μητρώα είναι προχειρογραμμένα, με μουντζούρες και διορθώσεις, ελλιπώς συμπληρωμένα και με αρκετές κενές σελίδες ενδιάμεσα των εγγραφών. Τα Μαθητολόγια ανοίγουν (για εγγραφές) και κλείνουν σε άσχετες ημερομηνίες, ακανόνιστα και συχνά, λες και προσπαθεί η δασκάλα να ανασυγκροτεί κάθε φορά το σχολείο... Η ίδια εικόνα παρουσιάζεται και στα μαθητολόγια του "πρώτου" 12ου Δημοτικού (αυτού που, όπως είπαμε παραπάνω, το 1940 μετονομάστηκε σε 4ο), τα οποία επίσης υπάρχουν στο αρχείο του σχολείου μας. Παρακάτω προσπαθούμε με κάποια παράθεση στοιχείων από τα Σχολικά Βιβλία εκείνων των χρόνων (1940-1945) να σας μεταφέρουμε, όσο είναι δυνατόν, την κατάσταση της ανωμαλίας στην οποίαν έριξαν την χώρα μας ο Πόλεμος και η Κατοχή από τους φασίστες... Το Μαθητολόγιο (φθινόπωρο 1940),  αφού έχουν εγγραφεί 105 παιδιά, κλείνει τις εγγραφές του στις 21/9/1940. Από κάτω ανοίγει ξανά συνεχίζοντας με την ίδια αρίθμηση και ξανακλείνει στις 30/9/1940. Μετά από έναν μήνα οι εγγραφές ξαναρχίζουν, με την ίδια αρίθμηση. Πρώτη εγγραφή στις 30/10/1940. Επόμενη εγγραφή στις 8/6/1941. Ενδιάμεσα υπάρχει κενό. Το εκκωφαντικό κενό του πολέμου που κρατάει τα σχολεία κλειστά... Το ίδιο κενό στις εγγραφές υπάρχει και στο Β.Π.Σ. (Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδής). Οι υπόλοιπες εγγραφές γίνονται μέχρι 15/10/1941. Το βιβλίο κλείνει στις 15/12/1941. Το σχολικό έτος 1940-'41 βαστά μόνο τρεις μήνες... Βαθμολογία μπαίνει από το γ΄ δίμηνο και μετά. Το επόμενο σχολικό έτος (1941-'42) βαστά ακόμη λιγότερο: 20 μόλις ημέρες! Οι εγγραφές ξεκινούν στις 24/3/1942 και το σχολείο λειτουργεί για λίγες ημέρες στο τέλος της χρονιάς. Ίσα για να δώσουν οι μαθητές εξετάσεις (στα μαθήματα τα οποία υποτίθεται διδάχθηκαν στα σπίτια τους) για να προαχθούν στην επόμενη τάξη... Το Μαθητολόγιο κλείνει στις 10/9/1942. Κάνει τρεις εγγραφές και ξανακλείνει στις 12/9/1942. Συνεχίζει με την ίδια αρίθμηση κάνοντας εγγραφές μέχρι τις 17/12/1942 και ξανακλείνει στις 21/12/1942. Το 1942-'43 και το 1943-'44 η κατάσταση παραμένει απελπιστική. Στο Μαθητολόγιο δεν υπάρχει καν βαθμολογία, παρά μόνον συγκεντρωτικοί βαθμοί στο τέλος και γραπτές εξετάσεις σε κάποια μαθήματα, για τις μεγάλες τάξεις. Κάποια παιδιά έχουν τελική βαθμολογία σε όλα τα μαθήματα, κάποια άλλα έχουν σε μερικά μαθήματα μόνο. Για το 1942-'43 εγγραφές γίνονται από 8/1/1943 έως 2/4/1943. Το επόμενο κλείσιμο του Μαθητολογίου είναι στις 10/4/1945. Το 1943-'44 η Α΄ και η Β΄ φαίνεται να μην κάνουν μαθήματα. Το 1944 και το 1945 τα παιδιά κάνουν κάποια μόνο από τα μαθήματα και μόνο για κάποια διαστήματα. Μάλιστα, στα Μαθητολόγια ούτε τα σχολικά έτη δεν γράφονται κανονικά: "Σχολικό έτος 1944, σχολικό έτος 1945". Ούτε αυτά τα δύο χρόνια η βαθμολογία είναι συμπληρωμένη για όλα τα παιδιά και για όλα τα δίμηνα... Τον Φεβρουάριο του 1945 έγιναν κατατακτήριες εξετάσεις (από Α΄ σε Β΄ τάξη και από Β΄ σε Γ΄ τάξη) κατόπιν υπεύθυνων δηλώσεων των γονέων ότι τα παιδιά τους "εδιδάχθησαν κατ' οίκον". Από το 1946 και μετά (παρ' όλο που ξεκινά ο εμφύλιος...) τα μαθητολόγια είναι συμπληρωμένα κανονικά. Η ανωμαλία των προηγούμενων χρόνων δείχνει, όσον αφορά στα σχολεία, να σταματά...   Όπως όλη η Ελλάδα, έτσι και το σχολείο μας πληρώνει τον δικό του φόρο αίματος στους Ιταλογερμανούς φασίστες. Η καρτέλα του μαθητή της Πέμπτης τάξης (σχ. έτος 1940-'41), ψυχρό χαρτί, σίγουρα δεν μπορεί να εκφράσει την φρίκη της κ. Αμαρυλλίδος την ώρα που την συμπληρώνει: "Αγγελής Βασίλειος του Γεωργίου, ορφανός. ... Εφονεύθη υπό Ιταλών." Άλλα δυο παιδάκια μας πεθαίνουν εκείνη την χρονιά και την επόμενη. Από πείνα; Από αρρώστια; Τι σημασία έχει;... Καταγράφονται κι αυτά στις παράπλευρες απώλειες... Έτσι κι αλλιώς η "Ελληνική Πολιτεία" τότε έχει άλλες οικονομικές προτεραιότητες, όπως το να χρηματοδοτεί τον ναζιστικό στρατό κατοχής. Αν σας φάνηκε πολύ ακραίο αυτό που διαβάσατε και νομίζετε πως δεν το καταλάβατε καλά, να το γράψουμε με απλά λόγια: η Ελλάδα υποχρεώνεται (και δέχεται, με τους δοσίλογους πρωθυπουργούς της εκείνης της περιόδου) να δίνει χρήματα στους ναζί κατακτητές για να συντηρούν τον στρατό τους εναντίον των Ελλήνων! Αν σας φαίνεται παρανοϊκό αυτό, έχετε απόλυτο δίκιο! Το "Δίκαιο του πολέμου" (οι κανόνες που πρέπει να σέβονται οι "πολιτισμένοι" λαοί όταν πολεμούν) αναφέρει πως ένας κατακτητής έχει όλο το δικαίωμα να παίρνει χρήματα και προϊόντα από την χώρα που κατέκτησε, προκειμένου να συντηρεί τον στρατό του για να συνεχίζει να έχει κατακτημένη την ξένη χώρα! Έρχονται για παράδειγμα οι Ναζί (όπως το έκαναν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) και υποδουλώνουν την πατρίδα σου, και μπροστά στον "κίνδυνο" να μην έχουν να τραφούν και να αναγκαστούν να γυρίσουν στην πατρίδα τους (δηλαδή να σε αφήσουν ελεύθερον), εσύ υποχρεώνεσαι να τους ταΐζεις, ώστε να έχουν δύναμη να συνεχίσουν να σε κρατούν υποδουλωμένον... Αυτό είναι ένα από τα άρθρα που αποτελούν το "Δίκαιο του Πολέμου". Η ανθρώπινη αρρώστια σε όλο της το μεγαλείο...   Όσον αφορά στον όρο "Ελληνική Πολιτεία" που χρησιμοποιήσαμε, αυτός ήταν ο επίσημος τίτλος της κατεχόμενης από τους Ιταλούς και Γερμανούς φασίστες Ελλάδας, από τον Απρίλιο του 1941 μέχρι τον Οκτώβριο του 1945, όπως φαίνεται και από τα έγγραφα της εποχής... 1944: Στην αυλή, δίπλα και πάνω στην μάντρα του σχολείου (όχι! τότε δεν ακούγονταν υστερικές κραυγές δασκάλων και γονιών, όταν τα παιδιά ανέβαιναν πάνω σε μια μάντρα!) Στο κέντρο, η κ. Αμαρυλλίς. (Ο άντρας και η γυναίκα δεξιά της, είναι μάλλον υπεύθυνοι των συσσιτίων.) Σχ. Έτος 1945-1946: Η πρώτη φωτογραφία μετά τον πόλεμο, με την κ. Αμαρυλλίδα ανάμεσα σε μερικά από τα πάνω από 200 παιδιά του σχολείου 1946: Η (ακόμη μοναδική δασκάλα) κ. Αμαρυλλίς με μερικά από τα παιδιά του 12ου. (Ο άντρας και η γυναίκα δεξιά της είναι οι υπεύθυνοι για τα συσσίτια.) Το σχόλιο στην πίσω όψη (του παιδιού που έχει κυκλώσει το κεφάλι του;) γράφει: "Έφτασε ο καιρός που ωρίμασαν οι ελιές"... Γ. ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ Οι πληγές που έχουν αφήσει ο πόλεμος και η ναζιστική κατοχή είναι πολλές. Πολλές είναι και οι αρρώστιες. Η φτώχεια, οι κακουχίες και οι άσχημες συνθήκες ζωής για ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού δημιουργούν ευνοϊκό κλίμα για την ανάπτυξη ασθενειών. Έτσι, από την δεκαετία του '40 και για αρκετά χρόνια (κυρίως τις δεκαετίες '40, '50, '60) βλέπουμε να γίνονται τακτικοί ιατρικοί έλεγχοι και εμβολιασμοί στα παιδιά, ιδιαίτερα για λοιμώδη νοσήματα. Οι εμβολιασμοί στους οποίους επέμεναν ήταν για τύφο, διφθερίτιδα, ψώρα και τράχωμα (τράχυμα, όπως το έλεγαν τότε - μία μόλυνση του ματιού που οδηγεί σε τύφλωση). Επέμεναν επίσης και στον δαμαλισμό (εμβολιασμό εναντίον της ευλογιάς με τον ζωντανό ιό της ευλογιάς της αγελάδας, γι' αυτό και το όνομα αυτό: δαμάλα=αγελάδα). Από τα έγγραφα του σχολείου βλέπουμε πως εκτός από τους εμβολιασμούς, κάθε μερικούς μήνες γίνονται επιθεωρήσεις για την υγιεινή και καθαριότητα των σχολείων από σχολιάτρους και επιθεωρητές. Βιβλίον Επιθεωρήσεως (1947, 1948) Από τα χρόνια της Κατοχής και μετά, λειτουργούν μαθητικά συσσίτια στα σχολεία. Το συσσίτιο διατίθεται σε όλα τα παιδιά και περιλαμβάνει γάλα με κακάο και πιθανόν φρούτα, που προσφέρονται στο σχολείο (δεν έχουμε αναφορά για κάτι άλλο, χωρίς αυτό να αποκλείει την διάθεση και άλλων φαγητών). Μοιράζονται, επίσης, δέματα τα οποία μεταξύ άλλων περιέχουν και βούτυρο (βασική πηγή πρόσληψης λίπους, απαραίτητου εκείνα τα χρόνια, αφού λείπει από όλους...) Στο σχολείο μας, για την διανομή του ορίζονται υπεύθυνοι, εκτός από την διευθύντρια κ. Αμαρυλλίδα, και κάποιοι γονείς ως εκπρόσωποι των γονέων των μαθητών του σχολείου (ακόμη δεν υπάρχουν οι θεσμοθετημένοι σύλλογοι γονέων). Για να πάρετε μία ιδέα για την πείνα που επικρατούσε εκείνη την εποχή σε πολύ μεγάλα  κομμάτια του πληθυσμού (και για να το θυμάστε την επόμενη φορά που θα πετάξετε φαγητό στα σκουπίδια...) διαβάστε ένα απόσπασμα από επιστολή ενός δασκάλου σε κάποιο μεγάλο χωριό της Πελοποννήσου προς τον Διευθυντή της Σχολικής Υγιεινής στο Υπουργείο Παιδείας: Σκίτσο από την εφημ. "Ριζοσπάστης" (1-11-1944). Η μάνα με το παιδί, σκελετωμένοι, κοιτάζουν τα βαρέλια με τα λάδια που πουλάει ο καλοθρεμμένος μαυραγορίτης: 1 λίρα οι 3 οκάδες... «20 Μαρτίου 1930 Αγαπητέ μου, χαρακτηριστική εικόνα της τροφής που τρώνε τα Ελληνόπουλα του δημοτικού σχολείου που διευθύνω σας δίδει το εξής περιστατικό. Μόλις έφθασα εδώ τον Οκτώβριο και ανέλαβα το σχολείο, μου έκανε εντύπωση ότι λίγη ώρα προ του μεσημεριού, όλα τα παιδιά σχεδόν ζητούσαν άδεια και έβγαιναν στην αυλή του σχολείου μαζί με το καλαθάκι ή το μανδήλι τους που είχε την μεσημεριανή τροφή τους. Γνωρίζετε πως το σχολείο μου είναι στο μέσον δύο χωριών και, επειδή η απόστασις είναι μισή ώρα περίπου από κάθε χωριό, οι μαθητές μένουν όλη την ημέρα και τρώγουν στο σχολείο το μεσημέρι, γι’ αυτό φέρουν το φαγητό των από το σπίτι των. Εδοκίμασα λοιπόν την μεγαλύτερη έκπληξιν όταν βρήκα την αιτία της εξόδου των παιδιών. Αναγκάζονται μισή ώρα πριν να μουσκεύουν το ψωμί τους στο νερό μέσα εις το τενεκεδάκι που εχρησίμευε για ποτήρι. Γι’ αυτό έβγαιναν και πήγαιναν στην βρύσι. Εξήτασα το περιεχόμενο του καλαθιού ή μαντηλιού μέσα εις το οποίον είχαν την τροφήν των και τι νομίζετε ανεκάλυψα! Το φαγί των ήταν ένα κομμάτι ψωμί σκληρό μαύρο που μόνον με τσεκούρι κόβεται. Για προσφάγι είχαν ένα κομμάτι ρέγγα ή μάλλον τα λείψανα αυτής, ή λίγο τυρί και τίποτε άλλο. Σας στέλλω, επίτηδες ένα κομμάτι ψωμί δια να μη με νομίσετε υπερβολικό. Τώρα, πώς θα τραφούν αυτά τα παιδιά, πώς θα μεγαλώσουν και πώς θα αντιμετωπίσουν τα μολυσματικά νοσήματα που τα επαπειλούν ή την λερναία ύδρα που λέγεται ελονοσία, αγνοώ!...» (Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό του Ερυθρού Σταυρού Νεότητος, Μάιος 1930. Εμείς το είδαμε εδώ!) Στο Βιβλίον Επιθεωρήσεως παραπάνω υπάρχει αναφορά για έλεγχο του σχολικού συσσιτίου (στις 7-2-1948).       Σε Βιβλίο Καταγραφής Υλικού (εικόνα αριστερά) υπάρχει αναφορά για παλιό Βιβλίο Μαθητικών Συσσιτίων από 1952 έως 1959. Ταυτόχρονα, σε κάποιες φωτογραφίες πιο πάνω βλέπουμε, εκτός από την κ. Αμαρυλλίδα, έναν άντρα και μια γυναίκα που είναι οι υπεύθυνοι των συσσιτίων εκείνη την εποχή (όπως μάθαμε από τις κόρες της κ. Αμαρυλλίδος οι οποίες μας έδωσαν την φωτογραφία). Αυτές οι αναφορές μαρτυρούν την ύπαρξη μαθητικών συσσιτίων στο σχολείο μας τουλάχιστον μέχρι το 1959. Το έγγραφο δεξιά (εβδομαδιαίο πρόγραμμα μαθητικών συσσιτίων 1963-'64) δεν είναι δικό μας: είναι από το Δημ. Σχολείο Χώμορης Ναυπακτίας. Το παραθέτουμε, όμως, ως ιστορικό τεκμήριο μιας περασμένης εποχής (που κάποιοι, δυστυχώς, μοιάζει πως προσπαθούν να επαναφέρουν...). Πρόγραμμα μαθητικών συσσιτίων (πηγή: Κεραμίδι Βάλτου) Δείτε φωτογραφίες από σχολεία σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, για να πάρετε μια εικόνα από την μεταπολεμική εποχή (δεκαετία 1950). ΚΛΙΚ ΕΔΩ!