Η Καποδιστριακή αλληλοδιδακτική σχολή στις Σπέτσες

(Δημοσίευση στον «Σπετσιώτικο Αντίλαλο» Νοε-Δεκ.2013 απο τον Πέτρο Χαριτάτο)

Όλοι στις Σπέτσες γνωρίζουν την Καποδιστριακή Στέγη που φιλοξενεί γιορτές και συνελεύσεις, ομιλίες και παραστάσεις στη μεγάλη της αίθουσα. Λίγοι γνωρίζουν τη μορφή που είχε κατά τον 19ο αιώνα ως «Καποδιστριακή Αλληλοδιδακτική Σχολή», όπου οι πιο προχωρημένοι μαθητές εδίδασκαν τους υπόλοιπους.

Το κτίριο λειτούργησε ως σχολείο από το 1831 ως το 1934, οπότε κινδύνεψε να καταρρεύσει. Το 1986 ο Πολιτιστικός Σύλλογος Σπετσών ανέλαβε να το διασώσει και να του δώσει τη σημερινή του μορφή, με τη βοήθεια του Ιδρύματος Νιάρχου.

ΠΩΣ ΗΤΑΝ ΑΡΧΙΚΑ ΤΟ ΚΤΙΡΙΟ;

Η φωτογραφία (01) δείχνει την εσωτερική όψη μιάς Αλληλοδιδακτικής Σχολής στις αρχές του 19ου αιώνα:

01 – Εσωτερική όψη αλληλοδιδακτικής σχολής

Η αίθουσα είναι μεγάλη και ψηλοτάβανη, σε σχήμα ορθογώνιο. Χωράνε ταυτόχρονα όλοι οι μαθητές του Δημοτικού.

Το βάθρο του δασκάλου είναι υπερυψωμένο, για να βλέπει προς όλες τις κατευθύνσεις. Από εκεί ελέγχει, επιτηρεί και επεμβαίνει.

Τα παράθυρα είναι στους πλαϊνούς τοίχους, αρκετά μεγάλα ώστε να φωτίζουν άπλετα την αίθουσα. Τοποθετούνται ψηλά για να μην αποσπά ο έξω χώρος την προσοχή των μαθητών. Επιτρέπουν και τον καλό αερισμό της αίθουσας.

Οι πόρτες είναι στις απέναντι πλευρές της αίθουσας. Η κεντρική είσοδος των μαθητών είναι πλάι στο βάθρο του δασκάλου, για να τους ελέγχει καλύτερα. Επίσης ελέγχει την απέναντι πόρτα προς τα αποχωρητήρια, ώστε να προλαβαίνει «τις κακοήθειες που συμβαίνουν στα απροσέκτως διοικούμενα σχολεία», όπως γράφει το 1842 ο Επιθεωρητής των Αλληλοδιδακτικών Σχολείων.

02 – Κάτοψη και τομή της αίθουσας

03 – Τα θρανία των μαθητών

Τα θρανία είναι στη μέση της αίθουσας (φωτογραφίες 02 και 03). Αφήνουν ελεύθερο διάδρομο αριστερά και δεξιά. Εκεί τα παιδιά μαθαίνουν πώς να γράφουν. Τα πιο πίσω θρανία έχουν μελανοδοχεία για τους προχωρημένους. Το μπροστινό θρανίο έχει ένα πλαίσιο με άμμο, όπου οι αρχάριοι σχηματίζουν τα γράμματα με το δάχτυλό τους.

04, 05 – Τα ημικύκλια για τις μικρές ομάδες

Τα ημικύκλια είναι τα κάγκελα όπου στέκονται οι μαθητές για να μαθαίνουν την ανάγνωση (φωτογραφίες 04 και 05). Εκεί συγκεντρώνονται σε μικρές ομάδες για να βλέπουν το σανιδοπίνακα με μια σελίδα του μαθήματος. Ύστερα πάνε στο επόμενο ημικύκλιο για να βλέπουν την επόμενη σελίδα (φωτογραφίες 06 και 07).

06 – Πίνακας αριθμητικής (Ε.Λ.Ι.Α.)

07 – Πίνακας ανάγνωσης (Ε.Λ.Ι.Α.)

Κάθε τόσο γινόταν εναλλαγή: οι καθιστοί σηκώνονταν να πάνε στα ημικύκλια για προφορική διδασκαλία και οι όρθιοι πήγαιναν στα θρανία για να τελειοποιηθούν στο γράψιμο.

ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΑΛΛΗΛΟΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ

Η Αλληλοδιδακτική Σχολή Σπετσών ήταν ένα από τα 120 δημοτικά σχολεία που ίδρυσε ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδος Ιωάννης Καποδίστριας. Πίστευε ότι ο λαός έπρεπε να μορφωθεί διότι αλλιώς θα υπερίσχυε το «δίκαιο του ισχυρότερου στηριζόμενο εις την αμαθίαν και αποκτήνωσιν του πλήθους». Γι’αυτό, έβαλε ως στόχο την ίδρυση ενός τουλάχιστον σχολείου σε κάθε χωριό και κωμόπολη

(πηγή: http://www.kapodistrias.info/paideia).

Πώς όμως να το καταφέρεις με λίγους δασκάλους κι ακόμα λιγότερα χρήματα; Η Αγγλία και η Γαλλία αντιμετωπίζαν το ίδιο πρόβλημα: όταν έχεις εκατομμύρια αναλφάβητους, πώς θα τους μάθεις γράμματα και αριθμητική; Τη λύση βρήκαν στις αρχές του 19ου αιώνα με την αλληλοδιδακτική μέθοδο, οι Άγγλοι Μπέλ και Λάνκαστερ και ο Γάλλος Σαραζέν.

Η επινόηση ήταν σπουδαία. Είδαν πως το πρόβλημα – ο μεγάλος όγκος των μαθητών – περιείχε και τη λύση. Πρώτο, να χρησιμοποιούν ένα τμήμα των μαθητών (τους πιο ικανούς – τους «πρωτόσχολους«) για να διδάσκουν τους υπόλοιπους, υπό τον έλεγχο ενός και μόνο δασκάλου. Και δεύτερο, να διαχωρίζονται οι μαθητές σε «κλάσεις» που να διδάσκονται όλες παράλληλα και ταυτόχρονα στον ίδιο χώρο.

08 – Το «Εγχειρίδιον» του Ιωάννου Κοκκώνη, Αίγινα 1830

Αυτή τη μεθόδο έφερε στην Ελλάδα ο Ιωάννης Κοκκώνης το 1830 (φωτογραφία 08). Έτσι τα Αλληλοδιδακτικά Σχολεία ήρθαν να συμπληρώσουν τα Κοινά Σχολεία της δημοτικής εκπαίδευσης, που προετοιμάζαν τους μαθητές για τα Ελληνικά Σχολεία της μέσης εκπαίδευσης.

ΠΩΣ ΓΙΝΟΤΑΝ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ

Οι πρωτόσχολοι ήταν το ένα κλειδί του αλληλοδιδακτικού συστήματος. Λειτουργούσαν ως προεκτάσεις του δασκάλου. Άλλος ήταν για το μάθημα της γραφής, άλλος για της ανάγνωσης και άλλος για της αριθμητικής.

Το δεύτερο κλειδί ήταν οι κλάσεις. Είχαν 8 κλάσεις, με ανώτερη την Α’. Η προαγωγή δεν γινόταν ανά ηλικία, αλλά ανάλογα με την πρόοδο στο κάθε κεντρικό μάθημα. Κάθε μήνα γινόταν αξιολόγηση των μαθητών με εξετάσεις. Όσοι πετύχαιναν, προβιβάζονταν στην επόμενη κλάση. Έτσι, το ίδιο παιδί μπορούσε λ.χ. να ανέβει σε ανώτερη κλάση για την αριθμητική και να μένει σε κατώτερη για τη γραφή.

Το αποτέλεσμα είχε μια ομορφιά που είναι αδιανόητη σήμερα: ένας πρωτόσχολος 12 ετών από μια ανώτερη κλάση, να διδάσκει μια χαμηλότερη κλάση με μαθητές από 8 έως 18 ετών.

Η κατάταξη σε κλάσεις σχημάτιζε μια πυραμίδα. Οι πιο προχωρημένοι διδάσκαν τους απο κάτω, κι εκείνοι με τη σειρά τους, διδάσκαν τους ακόμα πιο κάτω. Έτσι οι πιο πολλοί μαθητές είχαν κάποιο ρόλο στη διδασκαλία. Αυτό σχημάτιζε μιαν άτυπη κοινωνική οργάνωση που τους εδίδασκε και κάτι ακόμα: την αξιοκρατία και την ευθύνη.

Σημαντικό ρόλο παίζαν και τα κίνητρα. Στην εργασία της «Τα σχολικά κτίρια της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης 1821-1929«, γράφει η Ελένη Καλαφάτη: «Τα παραπτώματα είναι κωδικοποιημένα, όπως και οι ποινές που τους αντιστοιχούν. Η μεγαλύτερη ποινή είναι η «έξωσις», για τον «μη πειθόμενον εις τους νόμους του διδασκαλείου». Σωματικές τιμωρίες δεν υπάρχουν. Ο έπαινος ή η απόρριψη εντάσσονται στην ίδια τη διαδικασία της διδασκαλίας και έχουν χαρακτήρα απρόσωπο και αντικειμενικό: «Έκαστος των μαθητών κατέχει πάντοτε τον τόπον και βαθμόν, που αυτός ο ίδιος αποκτά με την προσοχήν, επιμέλειαν, και προκοπήν του, επειδή, διά μεν την αμέλειαν και απροσεξίαν του τιμωρείται με το χάσιμον του τόπου του, ενώ αντιθέτως, διά την επιμέλειαν και προσοχήν, ανταμείβεται με τον προβιβασμόν, εις αξίαν μεγαλητέραν, ή τόπον ανώτερον».

Στα Αλληλοδιδακτικά οι τιμωρίες δεν ήταν σωματικές, σε αντίθεση με τα παραδοσιακά σχολεία όπου μπορούσε ο δάσκαλος να χρησιμοποιεί τον «φέλεκα» για να χτυπά τις πατούσες του τιμωρημένου μαθητή, όπως το περιγράφει ο Χρήστος Χρηστοβασίλης στα «Διηγήματα του Μικρού Σκολειού»

(πηγή: http://paleochori-lesvos.blogspot.gr/2013/04/blog-post_24.html).

Οι αμοιβές και οι ποινές ήταν ηθικές. Για το κάθε παιδί, οι πρωτόσχολοι σημειώναν τις πράξεις επιμέλειας και τις πράξεις αταξίας. Κάθε βδομάδα τους ταξινομούσαν ως εξής: σπουδαίος, επιμελής, αμελής ή άτακτος. Αυτή η κατάταξη ανακοινώταν στον αντίστοιχο «πίνακα τιμής» ή «πίνακα ατιμώσεως».

09 – Αίθουσα αλληλοδιδακτικής σχολής στη Γαλλία το 1820

ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΤΗΣ ΑΛΛΗΛΟΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ

Το 1833 μια ομάδα στρατιωτών από το τακτικό ιππικό σώμα του Άργους, ζήτησε από τον τοπικό αλληλοδάσκαλο να τους διδάξει γραφή, ανάγνωση και πρακτική αριθμητική. Ανάλογες πρωτοβουλίες αναφέρθηκαν επίσης στο Ναύπλιο και στην Καλαμάτα. Αυτό δείχνει την θετική φήμη που είχαν τότε τα Αλληλοδιδακτικά Σχολεία.

Δεν είχαν όλοι την ίδια γνώμη. Το 1829 στο Άργος ήταν γραμμένοι στο αλληλοδιδακτικό 183 μαθητές, ηλικίας 6-23 ετών. Όμως πολλά δεν πατούσαν στο σχολείο. Ένας λόγος ήταν οι προτεραιότητες της οικογένειας, που θέλαν τα παιδιά στα χωράφια. Ένας άλλος λόγος ήταν πως οι γονείς έκριναν κάποια στιγμή πως το παιδί έμαθε τα στοιχειώδη γράμματα, άρα δεν χρειαζόταν πια το σχολείο.

Υπήρχε και η εχθρότητα από τους παραδοσιακούς γραμματοδιδασκάλους, που δυσφημούσαν την αλληλοδιδακτική μέθοδο ως ανεπαρκή, για να πείθουν τους γονείς να στείλουν σ’αυτούς τα παιδιά τους. (Πηγή: Αννίτα Κορδατζή-Πρασσά, «Η εκπαίδευση στο Άργος επί Καποδίστρια (1828-1832)» στο http://argolikivivliothiki.gr)  

Ήταν σημαντικά τα υλικά οφέλη της αλληλοδιδακτικής. Τα παιδιά μαθαίναν ανάγνωση και γραφή σε 2 χρόνια, αντί σε 5 ή 6 στα άλλα σχολεία. Και δεν χρειάζονταν έξοδα για βιβλία και τετράδια.

Ένα μέτρο σύγκρισης δίνει η Ελένη Καλαφάτη στο βιβλίο της για την πρωτοβάθμια εκπαίδευση: Για να μάθουν 500 παιδιά γραφή, ανάγνωση, αριθμητική, κατήχηση και ιερά ιστορία με την αλληλοδιδακτική, χρειάζεται ένας δάσκαλος, ένας χρόνος, μια κατοικία και 500 αβάκια (πλάκες γραφής), αξίας όλα περίπου 600 γρόσια. Ενώ για τα ίδια παιδιά με την παλιά μέθοδο χρειάζονται 9000 γρόσια για 3 χρόνια, 10 δασκάλους, 10 κατοικίες κλπ.

Σημαντική ήταν και η ανθρώπινη διάσταση.

Η Αλληλοδιδακτική αναγνωρίζει πως οι ικανότητες διαφέρουν. Άλλος μαθαίνει πιο εύκολα και άλλος όχι. «Στη βρύση πηγαίνει ο καθένας με τη στάμνα του, και όσα χωρεί, τόσα παίρνει»: Είναι κάτι που σήμερα κάνουμε πως το αγνοούμε.

Η Ελένη Καλαφάτη αναφέρει και τη διάπλαση νοοτροπιών: «Οι πρωτόσχολοι που τηρούν την τάξη και ελέγχουν την επιμέλεια εξακολουθούν να είναι και οι ίδιοι μαθητές και υπόκεινται σε έλεγχο. Ο κριτής είναι και κρινόμενος. Το παιδί διδάσκει και διδάσκεται, μαθαίνει να διοικεί και να διοικείται, και ο καθένας είναι άρχων και αρχόμενος. Άρα: Ιεραρχία που βασίζεται στην αξία, γραπτοί νόμοι και απρόσωπη σχέση με το δάσκαλο. Η αλληλοδιδακτική αποτελεί πράγματι «τολμηρόν νεωτερισμόν και σπέρμα αρχών δημοκρατικών» αν συγκριθεί με την σχολική πραγματικότητα εκείνης της εποχής.»