ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΤΩΝ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΩΝ

Ο

ι αιτίες, που ερμηνεύουν την ίδρυση, τη διατήρηση αλλά και την επέκταση θεσμών παράλληλης ή συμπληρωματικής παιδείας –όπως είναι τα φροντιστήρια– είναι ποικίλες και σύνθετες. Θα αποπειραθούμε να αναφερθούμε σε μερικές από αυτές.

Το βασικό υπόβαθρο είναι ο συναγωνισμός ή αν θέλετε ο ανταγωνισμός για την κατάληψη μιας θέσης. Πάντα υπάρχουν υποψήφιοι περισσότεροι του ενός γι’ αυτή τη θέση. Αν δεν υπεισέρχονται υπόγειες διαδικασίες επιλογής, που έχουν σχέση με συγγενικούς, πολιτικούς ή οικονομικούς δεσμούς, τότε αρχίζουν να θεσπίζονται αντικειμενικά κριτήρια επιλογής που μπορεί να είναι γραπτές εξετάσεις, διαγωνισμοί, Tests κτλ. Καθορίζονται διαδικασίες επιλογής που δεν είναι πάντα μόνιμες, μπορεί να αλλάζουν με την ιδιαιτερότητα μιας θέσης ή με τις αντιλήψεις που φέρνει κάθε εποχή.

Ο βασικός κορμός των κριτηρίων είναι η γνώση μια ύλης, που επίσης μεταβάλλεται, η ικανότητα προσέγγισης και ανάλυσης ενός θέματος, η βασιμότητα των επιχειρημάτων που διατυπώνονται κτλ. Δυστυχώς δεν υπάρχει –ή δεν βρέθηκε ακόμη– ένας σταθερός και αξιόπιστος τρόπος μέτρησης της πνευματικής ικανότητας και εξυπνάδας ενός ατόμου. Κάθε άνθρωπος έχει μια κλίση κι ένα ταλέντο σε κάποιους τομείς, ενώ υστερεί ή αδιαφορεί από λίγο έως πολύ σε άλλους. Το ίδιο το άτομο αλλάζει σε διάφορες φάσεις της ζωής του. Ενώ σε μια περίοδο εστιάζει το μυαλό του και προσανατολίζει το ενδιαφέρον του σ’ έναν τομέα, σε άλλη φάση αδιαφορεί και τελματώνεται.

Τα κριτήρια της επιλογής χαρακτηρίζονται από υποκειμενισμό. Ποτέ δε θα έχουν απόλυτη επιτυχία. Οι εξετάσεις είναι ένα στιγμιαίο γεγονός και δε μπορούν να «περιγράψουν» με ακρίβεια το άτομο. Όλα αυτά πρέπει να τα θεωρήσουμε ως δεδομένα. Όμως το αντίθετο, η έλλειψη παντός κριτηρίου, οδηγεί σίγουρα στην ασυδοσία και την αναρχία. Η ιστορία έδειξε ότι μέσα στην αναμπουμπούλα κυριαρχούν οι βίαιοι άνθρωποι και τα μέτρια μυαλά.

Υπάρχουν άνθρωποι επιρρεπείς στην εύκολη κριτική. Πάντα μελετώντας ένα πρόβλημα θα εντοπίσεις αδυναμίες και κενά. Τις περισσότερες όμως φορές δεν συνοδεύουν αυτήν την κριτική με μια θετική εναλλακτική πρόταση ή αν προτείνουν κάτι εύκολα βρίσκεις κι εσύ σοβαρές ελλείψεις.

Πρέπει προς το παρόν να καταλήξουμε, σαν κοινωνία, στο συμπέρασμα ότι τέλειο σύστημα δεν υπάρχει. Ας αρκεστούμε στις αλλαγές που θα βελτιώνουν την κατάσταση, με την προϋπόθεση ότι εγκαίρως θα γίνονται γνωστές στους ενδιαφερόμενους. Όμως, ενώ τέλειο σύστημα  δεν υπάρχει, πρέπει, με βάση τους δεδομένους όρους, να εγγυηθούμε την τέλεια εφαρμογή των συμφωνηθέντων και προκαθορισμένων όρων.

Μέσα στην διαδικασία της αξιολόγησης υπάρχουν ενδιάμεσοι κρίκοι, που υπόσχονται καλύτερη προετοιμασία, εγγυώνται καλύτερα αποτελέσματα, αξιοποιούν την πολύχρονη εμπειρία τους, έχουν κίνητρα. Μορφή αυτών των ενδιάμεσων κρίκων είναι τα φροντιστήρια. Λειτουργώντας μ’ ένα σταθερό ρυθμό κάνουν οργανωμένη παράδοση, επαναληπτική εφαρμογή με test  και προσομοίωση σε πραγματικές συνθήκες. Οπότε έρχονται τα αποτελέσματα που επικυρώνουν τους αρχικούς ισχυρισμούς και ανανεώνουν την ύπαρξη τους.

Βέβαια, η προηγούμενη ανάλυση δε μπορεί από μόνη της να εξηγήσει το φαινόμενο του φροντιστηρίου. Θα αναφερθώ παρακάτω σε άλλες παραμέτρους, αλλά τώρα θεωρώ σκόπιμο να διαλύσω μια αρκετά διαδεδομένη ψευδαίσθηση που υπάρχει στη χώρα μας και ευρέως υποστηρίζεται από κάποιους: «Το φροντιστήριο είναι ελληνική ευρεσιτεχνία, εθνική ιδιαιτερότητα».

Ο ισχυρισμός αυτός είναι καταρχήν ψευδής. Αντίστοιχοι θεσμοί υπάρχουν με ποικίλες μορφές σε όλες σχεδόν τις χώρες. Υπάρχουν μάλιστα περιπτώσεις έντασης και διάδοσης του φαινομένου πολύ μεγαλύτερης απ’ ότι στην Ελλάδα (Ιαπωνία, Τουρκία, Μεξικό κτλ.). Αυτός ο ισχυρισμός δε συνοδεύεται από επιχειρήματα που να εξηγούν αυτήν την τοπική παρθενογένεση. Ο ανταγωνισμός δεν είναι η μοναδική ερμηνεία. Πρέπει να αναζητήσουμε και άλλες παραμέτρους του φαινομένου.

 

Η  ε λ λ η ν ι κ ή   ο ι κ ο γ έ ν ε ι α

 Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ελληνικής οικογένειας είναι οι ιδιαίτερα στέρεοι δεσμοί μεταξύ των μελών της. Είναι σ’ όλους γνωστό, οι θυσίες που υποβάλλονται οι γονείς για τη μόρφωση των παιδιών τους. Όλοι δέχονται ότι η γνώση και η παιδεία εξανθρωπίζει τον άνθρωπο, τον σωφρονίζει και τον εντάσσει ομαλά μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Συγχρόνως όμως γνωρίζουν –ιδιαίτερα παλαιότερα– ότι το πτυχίο ήταν και είναι το «χαρτί» της επιβεβαίωσης μέσα στην κοινωνία και το σκαλοπάτι για την κοινωνική ανέλιξη και πρόοδο.

Για το λόγο αυτό, η ελληνική οικογένεια –στηρίζοντας το παιδί της που έχει έφεση και «παίρνει τα γράμματα»– είναι διατεθειμένη να κάνει όλες τις αναγκαίες οικονομικές θυσίες, αφού οι παράλληλοι θεσμοί έχουν το κόστος τους. Τι όμως δεν έχει κόστος; Έτσι, εφόσον πείθονται από προηγούμενα παραδείγματα του περιβάλλοντος τους ότι το πέρασμα μέσα από αυτούς τους θεσμούς είναι αναγκαία προϋπόθεση επιτυχούς κατάληξης, υποβάλλονται ενσυνειδήτως και αυτοβούλως σ’ αυτή τη δαπάνη.  Η προσέλευση στα φροντιστήρια είναι οικιοθελής, εθελοντική, εκούσια. Τίποτε δεν υποχρεώνει την οικογένεια να περάσει από αυτή τη διαδικασία. Αντίθετα, με διάφορες αφορμές ακούει από επίσημα χείλη, από εφημερίδες, από συνδικαλιστικά όργανα, από κάθε μορφής ανταγωνιστές του επαγγέλματος παραινέσεις αποχής, χαρακτηρισμούς, πόλεμο λάσπης, κατάρες. Κι όμως, το φροντιστήριο, εφτάψυχη γάτα, αντέχει τα πάντα. Ο σημερινός πολέμιος ησυχάζει και ηρεμεί όταν έρχεται το πλήρωμα του χρόνου να περάσει και το δικό του παιδί από αυτήν τη διαδικασία.

Το φροντιστήριο άντεξε, γνώρισε μέρες δόξης λαμπρές και πρέπει χωρίς τις επίκτητες ιδεολογικές ψυχώσεις, κάποιοι μελετητές-ιστορικοί, κοινωνιολόγοι, οικονομολόγοι, ψυχολόγοι, να αρχίσουν ψύχραιμα και σοβαρά να εξετάσουν τις διαστάσεις του και να εγκύψουν στις αιτίες της ύπαρξής του.

 

Η  Ελληνική ιδιομορφία

 

Στη χώρα μας υπάρχει επίσης μια άλλη ιδιομορφία. Η ελληνική κοινωνία, ειδικότερα την εποχή που εδώ μελετάμε (1890-1940) είναι ακόμα «εν τω γεννάσθαι». Δεν υπάρχει μακρόχρονη και σταθερή ταξική διαστρωμάτωση της κοινωνίας. Δεν διαθέτει παράδοση ευγενών παρά μόνο νεόκοπους τσιφλικάδες, κληρονόμους με άδηλο τρόπο των ιδιοκτησιών των Τούρκων αγάδων. Η βιομηχανία βρίσκεται ακόμα σε εμβρυακή κατάσταση. Η μόνη σαφής «τάξη» που υπάρχει και δρα μέσα στη χώρα, ιδιαίτερα μετά τη συρρίκνωση παραδοσιακών κέντρων του ελληνισμού είναι η «τάξη» των σαράφηδων που μετέφεραν τα κεφάλαια και τις ασχολίες τους στο εσωτερικό της χώρας.

Από αυτήν την άποψη, δεν υπάρχουν ανυπέρβλητοι και οι απαγορευτικοί φραγμοί που απαντώνται άμεσα ή έμμεσα εκείνη την εποχή σε πιο προηγμένες Ευρωπαϊκές χώρες.

Ο γόνος της ελληνικής αγροτικής ή εργατικής οικογένειας έχει περισσότερες πιθανότητες να σπάσει το καβούκι της καταγωγής του από τον αντίστοιχο Ιρλανδό αγρότη, Άγγλο μεταλλωρύχο, Γάλλο εργάτη. Έτσι, ο ρόλος του ενδιάμεσου κρίκου, που είναι τα φροντιστήρια, αποκτά πολλαπλασιαστικό χαρακτήρα, όπως εύκολα συμβαίνει στη χώρα σε πολλές πλευρές της ζωής της.

Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσω κάτι. Ο σκοπός αυτής της εργασίας και μελέτης δεν είναι να διατυπώσει το δέον, το ιδανικό, το ηθικώς άμεμπτο. Αυτό ας το αφήσουμε στους κατηχητές και τους ηθικολόγους. Εδώ θέλουμε να περιγράφουμε και ιστορήσουμε το φαινόμενο. Κι εγώ θα ήθελα να είμαι νέος, όμορφος και πλούσιος, όμως η αδήριτη πραγματικότητα με μετατρέπει από μέρα σε μέρα σ’ ένα στεγνό άτομο τρίτης ηλικίας με όλο και μειούμενες πνευματικές δυνατότητες.

Στη  χώρα μας, η πορεία μιας νέας ή ενός νέου προς την Ανώτατη Εκπαίδευση έχει καταντήσει, δυστυχώς, μονόδρομος. Λείπουν οι αξιόπιστες ενδιάμεσες λύσεις που θα απορροφήσουν τα βλαστάρια της ελληνικής οικογένειας. Σε πόσα επαγγέλματα σήμερα ο πατέρας προσπαθεί να κρατήσει το παιδί κοντά του; Ο γεωργός στο χωράφι; Ο εργάτης στο εργοστάσιο; Έτσι, όλοι ή σχεδόν όλοι σπρώχνουν τα παιδιά τους προς τα «γράμματα», ελπίζοντας να σπάσουν την ανέχεια μέσα στην οποία οι ίδιοι μεγάλωσαν. Αυτό έχει σχέση με τη μορφή της οικονομίας μας, όπου οι υπηρεσίες και το φουσκωμένο κράτος κυριαρχούν, ενώ η μεταποίηση και η βιομηχανία συνεχώς συρρικνώνονται. Μάλιστα, ποτέ δεν δόθηκε η δέουσα προσοχή στην επαγγελματική εκπαίδευση. Εκ των πραγμάτων, οι προσπάθειες που κατέβαλλε κράτος ήταν ημιτελείς και κατά συνέπεια αναποτελεσματικές. Η επαγγελματική εκπαίδευση αντιμετωπίστηκε σαν φτωχός συγγενής. Όπου και όταν έγιναν σχολεία επαγγελματικού προσανατολισμού απέτυχαν ή μετατράπηκαν εύκολα σε συνήθη σχολεία γενικής παιδείας.

 

Για την περίοδο που μελετάμε – πριν τον 2^ο Παγκόσμιο πόλεμο -θα ήθελα να προσθέσω και τους εξής λόγους, που εξηγούν τη μεγάλη ανάπτυξη των φροντιστηρίων

 

1.        Οι μεγάλες διαφορές επιπέδου διδασκαλίας στα διάφορα σχολεία. Οι μεγάλες ελλείψεις σε προσωπικό. Το γεγονός ότι σε κάποια σχολεία τα κρίσιμα μαθήματα διδάσκονται από καθηγητές άλλων ειδικοτήτων, έχει σαν συνέπεια την έκπτωση της ποιότητας του μαθήματος. Σ’ αυτά, πρέπει να προσθέσουμε τις διαφορές στις κτιριακές εγκαταστάσεις τη σπανιότητα των εποπτικών αναγκαίων μέσων κτλ.

 

2.        Το μεγάλο χάσμα που υπάρχει ανάμεσα σ’ αυτά που διδάσκονται στα σχολεία και σε αυτά που ζητούνται από κάθε ανώτατο ίδρυμα. Δεν υπάρχουν κοινά βιβλία. Κάθε καθηγητής προτείνει για το μάθημά του κάποιο βιβλίο. Δεν υπάρχει κοινή καθορισμένη ύλη. Αυτή καθορίζεται από τα θέματα των προηγουμένων ετών και κάθε φορά πλουτίζεται από τα νέα καινούργια θέματα που μπαίνουν τον επόμενο χρόνο.

 

3.        Το γεγονός ότι οι εξετάσεις γίνονται μόνο στις έδρες των σχολών υποχρεώνει τους μαθητές να μετακομίζουν, κυρίως στην Αθήνα, για να δώσουν εξετάσεις –μια προοπτική που, πέρα από τις οικονομικές επιβαρύνσεις, ασκεί και μια ψυχολογικά απωθητική επίδραση. Δεν υπάρχει κανένας κεντρικός σχεδιασμός: κάθε σχολή διεξάγει ξεχωριστές εξετάσεις· βάζει δικά της θέματα (που πολλές φορές έχουν κραυγαλέα λάθη ή είναι γρίφοι) και είναι θέματα που δεν διδάχτηκαν στο γυμνάσιο.

 

Τα διάφορα ιδρύματα εποπτεύονται από διάφορα υπουργεία. Για πολλά χρόνια, το Πολυτεχνείο εποπτεύεται από το Υπουργείο Συγκοινωνιών. Η Ανώτατη Γεωπονική από το Υπουργείο Γεωργίας, οι στρατιωτικές σχολές από τα στρατιωτικά τότε υπουργεία κτλ.

 

Στα φροντιστήρια, μέχρι τον πόλεμο του ’40, δίδαξαν έμπειροι δάσκαλοι και συγγραφείς. Κάποιοι από αυτούς συνέχισαν και μετά την απελευθέρωση. Άλλοι εγκαινίασαν νέες τεχνικές εκπαίδευσης –πρωτοποριακές για την εποχή τους. Πολλοί από αυτούς εφάρμοσαν μεθόδους μάρκετινγκ, που άλλοι πολύ αργότερα τις «εφεύραν». Αρκετοί, μάλιστα,  γράφανε πολύ καλά διδακτικά βιβλία, που αργότερα έγιναν τα εγκεκριμένα βιβλία και εκδόθηκαν από τον Οργανισμό Εκδόσεων Σχολικών Βιβλίων, όπως λεγόταν τότε. Τα βιβλία του Ν. Νικολάου, η Γεωμετρία, η Θεωρητική αριθμητική αργότερα, η Γεωμετρία του Κανέλλου είναι δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις.

 

Η προσφορά των φροντιστηρίων είναι ότι γεφύρωσε το χάσμα ανάμεσα στο τότε επίπεδο του γυμνασίου και τις απαιτήσεις από τις σπουδαστές τους των ανωτάτων ιδρυμάτων.

Σ’ αυτά φοίτησαν πολλοί από εκείνους που αργότερα αποτέλεσαν την ιθύνουσα τάξη της ελληνικής κοινωνίας, οι πολιτικοί και πνευματικοί ηγέτες της χώρας μας.