Η ΕΠΟΧΗ

 

Η

 μελέτη των φροντιστηριακών δρώμενων στο πρώτο μισό του 20^ου αιώνα πρέπει να συναρτηθεί ευθέως με την ιστορική πορεία της χώρας, τις πολεμικές συρράξεις της περιόδου, τις αλλεπάλληλες καθεστωτικές αλλαγές, τα πραξικοπήματα, τις διάφορες στασιαστικές απόπειρες, τα πολιτικά γεγονότα και τις κοινωνικές αλλαγές.

Είναι ανάγκη να σημειωθεί εκ προοιμίου ότι οι εξελίξεις στην εκπαίδευση –και άρα οι δραστηριότητες των φροντιστηρίων– ακολουθούν πιστά τα σκαμπανεβάσματα της ρευστής και ασταθούς εσωτερικής κατάστασης.

Ο δέκατος ένατος αιώνας έκλεισε για τη χώρα μας σκοτεινός και αποθαρρυντικός. Η οικονομική πτώχευση του 1893 και ο εξευτελιστικός και ασφυκτικός οικονομικός αποκλεισμός που ακολούθησε, η ταπεινωτική ήττα του 1897 με όλες της ηθικές και υλικές συνέπειες, είχαν φέρει τη χώρα στο χείλος της καταστροφής. Ένας σφικτός και βαρύς βρόχος έπνιγε τη χώρα. Η πολιτική ηγεσία που είχε απομείνει μετά την αποχώρηση του Χαρίλαου Τρικούπη ήταν ένα συνονθύλευμα παλαιοκομματικών μετριοτήτων που λειτουργούσαν πλήρως με τη λογική της πελατειακής σχέσης. Αδιέξοδο.

Από την άλλη, υπήρχε το βάρος των εθνικών στόχων για την απελευθέρωση των αλύτρωτων εδαφών και την ενσωμάτωσή τους στον εθνικό κορμό. Πάνω σ’ αυτόν το στόχο υπήρχε σύμπλευση και συμφωνία των ευρύτερων στρωμάτων της ελληνικής κοινωνίας. Βρισκόμαστε σε μια εποχή φυσιολογικής αποσάθρωσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μετά από αιώνες κυριαρχίας της στον Βαλκανικό χώρο. Οι αφυπνιζόμενες και πολυποίκιλες εθνότητες της περιοχής αρχίζουν να προετοιμάζονται για το μοίρασμα των εδαφών που αναπόφευκτα θα συντελεστεί.

Η επέμβαση του Στρατιωτικού συνδέσμου το 1909 θεωρήθηκε περίπου σαν λύτρωση από μεγάλα στρώματα του Ελληνικού λαού αν και η προσωπική μου άποψη είναι πως δημιούργησε ένα αρνητικό προηγούμενο των επανειλημμένων, στη συνέχεια, επεμβάσεων του στρατού στην πολιτική ζωή της χώρας μας. Τα αιτήματα του Στρατιωτικού συνδέσμου, αν και ασαφή και ελλιπή, κινούνταν σε προοδευτική κατεύθυνση. Μετά από ταλαντεύσεις και διάφορες αναζητήσεις, βρήκαν το εκφραστή τους στο πρόσωπο του Ελευθέριου Βενιζέλου, που είχε το φωτοστέφανο του ήρωα στο κίνημα του Θέρισου.

Για να γίνει αποδεκτός από τα παραδοσιακά κέντρα εξουσίας, με κυρίαρχο το παλάτι, αναγκάστηκε να κάνει συμβιβασμούς, που εξαρχής ναρκοθέτησαν την ικανότητά του να επιβάλλει τη γραμμή και το όραμα που είχε συλλάβει. Είναι μάλιστα γεγονός ότι βρέθηκε στην εξουσία σε μια ευνοϊκή συγκυρία, όμως τα ίδια τα γεγονότα μας υποχρεώνουν να δεχθούμε ότι ο Βενιζέλος ήταν μια χαρισματική και ηγετική προσωπικότητα που γρήγορα συγκέντρωσε γύρω του τα ανερχόμενα αστικά στρώματα και έγινε το αντίπαλο δέος στο συντηρητισμό των κύκλων του Παλατιού.

Η κυρίαρχη παρουσία του σφράγισε τις εξελίξεις της εποχής. Έτσι, με τους Βαλκανικούς Πολέμους και τον πρώτο μεγάλο πόλεμο, κάνει πράξη τους αιώνιους πόθους για την απελευθέρωση των σκλαβωμένων περιοχών. Η Μεγάλη Ιδέα εμπνέει αυτήν την εποχή ευρέα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Τα σύνορα της χώρας επεκτείνονται ραγδαία και νέες περιοχές προσαρτώνται και ενσωματώνονται στον εθνικό κορμό.

Όμως όλα έχουν ένα όριο· και το όριο αυτό ξεπεράστηκε με τη Μικρασιατική εκστρατεία. Η καταστροφή που ακολούθησε, η εκατόμβη των θυμάτων, οι εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες, το οικονομικό αδιέξοδο καθόρισαν τις μετέπειτα εξελίξεις.

Είναι χαρακτηριστικό των μεγάλων προσωπικοτήτων η υπερβολική αυτοπεποίθηση, η έπαρση για τις πραγματικές τους δυνατότητες και ο αυταρχισμός. Ο Βενιζέλος, μέσα στις τόσες αρετές του, τις ηγετικές του ικανότητες, το σαφές όραμα για τη χώρα, είχε και σκοτεινές πλευρές. Ο Εθνικός Διχασμός που κυριάρχησε αυτήν την περίοδο ανάμεσα στους δημοκρατικούς και τους βασιλικούς έγινε καρκίνωμα στα σπλάχνα της χώρας και αποτέλεσε το αίτιο των ανωμαλιών που ακολούθησαν. Υπάρχει βέβαια ένα ελαφρυντικό: Η χώρα μας δεν πρόλαβε να δημιουργήσει κοινοβουλευτική παράδοση, ήρεμη και ομαλή εναλλαγή της εξουσίας μετά από ελεύθερες και αντιπροσωπευτικές εκλογές. Ο πολιτικός που χάνει την εξουσία προσπαθεί από την πρώτη στιγμή να υποσκάψει το νικητή αντίπαλό του, υπονομεύοντας τελικά το μέλλον και την ομαλή πορεία της χώρας.

Ακολουθούν κινήματα, στάσεις, καθεστωτικές αλλαγές, πραξικοπήματα, γελοίες δικτατορίες. Και μετά από σωρεία λαθών και συγκυριών η εξουσία πέφτει σαν ώριμο φρούτο στα χέρια του Ιωάννη Μεταξά με ένα στρατό απογυμνωμένο πλήρως από τα προοδευτικά του στοιχεία, μονολιθικό, έτοιμο να παίξει το ρόλο του μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Μέσα σ’ αυτήν την ασταθή και ρευστή πορεία πρέπει να μελετηθεί και η εξέλιξη των εκπαιδευτικών αλλαγών. Οι κυβερνήσεις βραχύβιες, οι υπουργοί ανασφαλείς με σύντομη ημερομηνία λήξης, είναι τα κύρια στοιχεία της εποχής.