H   Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α    Τ Ο Υ    Σ Χ Ο Λ Ε Ι Ο Υ Του Γιάννη Κενανίδη                 1ο γυμνάσιο Καβάλας   "Ο σημερινός κόσμος δημιουργήθηκε σε μια παλιά εποχή, που την ονομάζουν DREAMTIME. Τα όντα που τον διαμόρφωσαν, αφού ολοκλήρωσαν τη δουλειά τους, έγιναν άλλος εκείνο το αστέρι, άλλος αυτός ο βράχος, άλλο το τάδε ζώο. Εκείνα τα όντα μας έδωσαν τις γνώσεις, τον πολιτισμό, τους άγραφους νόμους. Μας άφησαν την επιταγή να μην αλλοιώσουμε τον κόσμο που διαμόρφωσαν. Διαχειριστές της δημιουργίας άφησαν εμάς, γι' αυτό και την ευθύνη για τον κόσμο την έχουμε ολόκληρη εμείς". Έτσι λένε οι ιθαγενείς της Αυστραλίας, και κάποτε προσθέτουν "ο λευκός άνθρωπος δεν έχει dreaming (κληρονομημένο νόμο). Αυτός έχει έναν άλλο δρόμο δικό του".   Και όμως, στη δική μας πόλη, αν κοιτάξετε ό,τι έμεινε από την παλιά εποχή, και νιώσετε πώς θα ήταν αν αυτά έλειπαν πιστεύω πως θα αισθανθείτε την ιερότητά τους.   Από εκείνη την εποχή προέρχεται και το κτήριο του Πρώτου Γυμνασίου της Καβάλας. Και για να το χρονολογήσουμε συγκεκριμένα, χτίστηκε στα 1909-1910. Είναι ένα από τα τρία μεγαλόπρεπα τουρκικά οικοδομήματα που χτίστηκαν στην εικοσαετία περίπου 1890-1910, δηλαδή την εποχή της μεγάλης ανάπτυξης του καπνεμπορίου, στο οποίο όφειλε η πόλη μας τον ζηλευτό της πλούτο, και εξακολουθεί να οφείλει την υπόστασή της ως πόλη.   Αλλά είναι και κάτι ακόμη ενδιαφέρον σ' αυτή τη χρονολογία. Το 1909 ήταν τότε που οι Νεότουρκοι επαναστάτησαν και ανάγκασαν τον Σουλτάνο να παραχωρήσει, για πρώτη φορά, σύνταγμα στην Τουρκία. Κατά τη γνώμη μου, αυτό δεν είναι άσχετο με την ανέγερση του κτηρίου. Οι απανταχού Τούρκοι τότε ένιωσαν πως η Τουρκία ( στην οποία ανήκε τότε και η περιοχή μας) έριξε το τείχος που την απέκλειε από τον πολιτισμένο κόσμο της Δύσης, και έπρεπε να ανοίξει βήμα ταχύ προς την πρόοδο, και γι' αυτό χρειαζόταν σχολεία, που να παρέχουν γνώση, όχι πια εξαρτώμενη από τους Χοτζάδες. Έτσι εξηγείται το ότι το σχολείο κτίσθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα στην πιο περίοπτη θέση που μπορούσαν να βρουν, στον τότε ακάλυπτο από κτίσματα λόφο.   Σχετικά, ο κ. Παναγιώτης Ζιώγας στο βιβλίο του "Παραδοσιακά Κτίρια της Νεότερης Καβάλας" αναφέρει κάποιες προφορικές μαρτυρίες, ότι το σχολείο κτίσθηκε με υποχρεωτικό έρανο (μπορούμε να υποθέσουμε και υποχρεωτική προσφορά εργασίας) από όλους τους κατοίκους της Καβάλας, με σκοπό να γίνει τουρκικό σχολείο. Εν τω μεταξύ, το "κτήριο της μεραρχίας" που βρίσκεται απέναντι, ήταν τότε το σπίτι του Τούρκου μεγαλοκτηματία Χατζή Σικίρ Αγά, που είχε χτισθεί λίγο νωρίτερα. Όπως είναι φυσικό, ο Χατζή Σικίρ Αγάς αντιδρούσε στο χτίσιμο σχολείου μπροστά από την κατοικία του, που θα του περιόριζε τη θέα. Γι' αυτό, λένε προφορικές μαρτυρίες, αντιπρότεινε να χτίσει το σχολείο με δικά του έξοδα, αρκούσε να ήταν σε άλλη θέση. Η πρότασή του απορρίφθηκε. Οι προφορικές αυτές μαρτυρίες είναι κατά τη γνώμη μου αληθείς - δεν έχουν λόγο να ψεύδονται. Η τουρκική κοινότητα της Καβάλας δεν δεχόταν να χτισθεί το σχολείο αλλού, διότι έπρεπε να βρίσκεται σε εξέχουσα θέση, ως σύμβολο της νέας εποχής που ανέτελλε.   Καθώς σημειώνει ο κ. Π. Ζιώγας το 1982, δεν υπάρχουν γραπτές πηγές για το χτίσιμο του κτηρίου του νυν 1ου Γυμνασίου, ούτε για των άλλων δύο μεγάλων τουρκικών κτισμάτων της ίδιας περιόδου. Και προσθέτει "ίσως το Τουρκικό Κτηματολόγιο, που από χρόνια βρίσκεται σε αχρηστία στα υπόγεια, νομίζω, του Πρωτοδικείου Καβάλας, να περιέχει στοιχεία". Κάλλιο αργά παρά ποτέ, αυτό το Τουρκικό Κτηματολόγιο να βγει κάποτε στο φως. Είναι πάντως προφανές ότι για τον σχεδιασμό και την κατασκευή του νυν Γυμνασίου ( όπως και των άλλων συγκαιρινών του τουρκικών κτισμάτων, της "Μεραρχίας" και της "Δημοτικής Καπναποθήκης") χρησιμοποιήθηκαν (σε συνεργασία με ντόπιους) δυτικοευρωπαίοι τεχνικοί. Αυτοί εφάρμοσαν τις κυριαρχούσες νεοκλασικές αντιλήψεις της εποχής τους με μια επιτυχημένη προσαρμογή στο πνεύμα της οθωμανικής τέχνης, ανταποκρινόμενοι έτσι στη γενικότερη κουλτούρα της εύπορης αστικής τάξης των Τούρκων της Καβάλας.   Εδώ όμως δεν μπορώ να μη ρωτήσω "τι θα πει οθωμανική τέχνη;". Ή, τι είναι αυτό που ο λαός θεωρεί τουρκική αρχιτεκτονική; Άραγε με αυτήν την τέχνη έχτιζαν οι νομάδες και ημινομάδες Τούρκοι όταν ακόμη κατοικούσαν στις στέπες της Ασίας; Ή μήπως οι Άραβες προτού γίνουν Μουσουλμάνοι είχαν κάποια σπουδαία αρχιτεκτονική να επιδράσει στων άλλων λαών;   Η γνώμη μου είναι πως η λεγόμενη οθωμανική αρχιτεκτονική δεν είναι άλλη από τη βυζαντινή, που προσαρμόσθηκε στις ανάγκες των Μουσουλμάνων. Η δε βυζαντινή, με τη σειρά της, δεν είναι παρά φυσική συνέχεια της αρχαιοελληνικής (που στην πορεία της είναι φυσικό να αφομοίωσε ανατολικά στοιχεία, κυρίως περσικά - αφομοίωσε, αλλά δεν αντέγραψε).   Το διδακτήριό μας λοιπόν αφού ολοκληρώθηκε το 1910, χρησιμοποιήθηκε ως τουρκικό σχολείο, όπως και προοριζόταν από την καβαλιώτικη τουρκική κοινότητα η οποία το κατασκεύασε και το είχε ιδιοκτησία της. Όχι όμως για πολύ. Σε λίγα χρόνια ξέσπασαν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913) με τους οποίους και η Καβάλα κέρδισε την ανεξαρτησία της από το οθωμανικό κράτος και την ενσωμάτωσή της στην Ελλάδα όπου γεωγραφικά και ιστορικά ανήκει.   Κατά τη διάρκεια λοιπόν των Βαλκανικών Πολέμων και μέχρι τα 1916 το κτήριο χρησιμοποιήθηκε ως ελληνικό νοσοκομείο. (Το 1916 το νοσοκομείο μεταφέρθηκε σε χαμηλότερο και παραθαλάσσιο κτίσμα - όχι στη θέση του σημερινού νοσοκομείου). Στα χρόνια από το 1916 και μέχρι την ανταλλαγή πληθυσμών του 1922, χρόνια που ούτε σ' αυτά η Ελλάδα ησύχασε από τους πολέμους, το κτήριο ήταν (από όσο μπορώ να γνωρίζω) σε αχρηστία. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, το 1922, το κτίσμα περιήλθε στη Δ.Α.Π. (Δαχείρισις Ανταλλαξίμου Περιουσίας), σύντομα κατοχυρώθηκε ως περιουσία του ελληνικού δημοσίου και έτσι έγινε το διδακτήριο του πρώτου γυμνασίου της Καβάλας. Μέχρι πρόσφατα ήταν γνωστό ως Γυμνάσιο Αρρένων, θαρρώ πως ακόμη και τώρα περισσότεροι Καβαλιώτες το ξέρουν ως "Αρρένων" παρά ως "Πρώτο Γυμνάσιο". Ήταν μόνο για αγόρια μέχρι το σχολικό έτος 1979-80 κατά το οποίο για πρώτη φορά λειτούργησε ως μικτό (για αγόρια και κορίτσια). Όταν το γυμνάσιο έπαψε να είναι εξατάξιο, το κτήριο στέγασε και το 1ο Γυμνάσιο και το 1ο Λύκειο Καβάλας, μέχρι το 1990 που το Λύκειο μεταφέρθηκε ψηλά στη Χωράφα. Είναι ακόμη αρκετοί Καβαλιώτες που νομίζουν ότι το 1ο Λύκειο στεγάζεται ακόμη μαζί με το Γυμνάσιο.
Βεβαίως το κτίσμα δέχθηκε αρκετούς εκσυγχρονισμούς. Ο σημαντικότερος νομίζω πως είναι η αντικατάσταση των ξύλινων ηχηρών πατωμάτων με μπετόν και μωσαϊκό, περίπου στα 1977. Λίγο αργότερα τοποθετήθηκαν αλουμινένια παράθυρα στη θέση των αρχικών ξύλινων παντζουριών. Εξωτερικά πάντως η όψη του κτηρίου δεν άλλαξε σημαντικά, αν εξαιρέσουμε το ότι αρχικά ήταν, και φαινόταν, τετραώροφο, ενώ σήμερα ο πρώτος όροφος έχει μετατραπεί σε υπόγειο, με την κατασκευή της τσιμεντένιας αυλής και της περίφραξης στην ανατολική πλευρά (κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1970). Λιγότερο σημαντικές λεπτομέρειες είναι το κυλικείο που βρισκόταν στη γωνία μεταξύ τοίχου του κτηρίου και δυτικού τοίχου της αυλής, ενώ δίπλα σε αυτό υπήρχε πύλη της αυλής, η οποία τώρα έχει χτιστεί (αυτά έγιναν κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1980).
Αν και έχουν γύρω κτισθεί πολυκατοικίες - εκεί που πρώτα δεν υπήρχε κανένα κτίσμα - το Πρώτο Γυμνάσιο εξακολουθεί να δεσπόζει με την παρουσία του στην πόλη. Κατά σύμπτωση, το Πρώτο Λύκειο στη νέα του θέση έχει και κείνο εξαιρετική θέα, που θα τη ζήλευε ο Χατζή Σικίρ Αγάς.
Η θέση του Γυμνασίου μας είναι αξιόλογη - ακριβώς δίπλα στην στεγασμένη πηγή από όπου ξεκινούσε το νερό που έμπαινε στο αυλάκι των Καμαρών για να υδρεύσει την παλαιά πόλη. Τη θέση αυτής της πηγής, οι πρόγονοί μας αν ήταν στη θέση μας θα την αφιέρωναν σε κάποια θεότητα, όπως την πηγή που λέγεται πως άνοιξε η τρίαινα του Ποσειδώνα στην ακρόπολη των Αθηνών. Ακριβώς από αυτήν τη θέση πήρε η συνοικία το όνομά της - SU YOLU, ήτοι "υδάτινος δρόμος", στα ελληνικά υδραγωγείο.
Είναι καλό το ότι το γυμνάσιό μας κατασκευάσθηκε εξ αρχής ως διδακτήριο. Συνειδητά του δόθηκε όψη "δωρική", επιβλητική, σοβαρή, αλλά συγχρόνως να αποπνέει χαρά και χάρη. Εσωτερικά ψηλοτάβανο και ευχάριστο, έχει αρκετούς χώρους, έτσι ώστε κατά τη γνώμη μας μπορεί να εξυπηρετήσει πολύ καλά τις ανάγκες ενός σύγχρονου σχολείου.