H εκπαιδευτική πολιτική στην Κρητική Πολιτεία (1898 – 1913)
Κρητική Πολιτεία χαρακτηρίζεται το ιδιότυπο καθεστώς (1898 – 1913) στην Κρήτη που αποτελεί συγκερασμό πολλαπλών στοιχείων, όπως της αυτόνομης ηγεμονίας με επικυριαρχία του Σουλτάνου σε μορφή προτεκτοράτου των Μεγάλων Δυνάμεων οι οποίες έχουν ορίσει εντολοδόχο τους τον δευτερότοκο γιο του Βασιλιά των Ελλήνων πρίγκιπα Γεώργιο.
Η άφιξη του Πρίγκιπα Γεωργίου πραγματοποιείται τον Δεκέμβρη του 1898 στη Σούδα και σηματοδοτεί την απαρχή στη Μεγαλόνησο του καθεστώτος της Αρμοστείας που θα αποτελέσει τον αρραβώνα της Κρήτης με την Ελλάδα, ή κατ’ άλλους το μεταβατικό στάδιο για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Εχει προηγηθεί η αποχώρηση τον Νοέμβρη του ίδιου έτους των τουρκικών στρατευμάτων και οι Μεγάλες Δυνάμεις έχουν θέσει το Νησί “υπό την υψηλή προστασία τους” κατά διαμερίσματα. Οι Ιταλοί τα Χανιά (ευρύτερη περιοχή), οι Ρώσοι το Ρέθυμνο, οι Άγγλοι το Ηράκλειο και οι Γάλλοι το Λασίθι. Τα Χανιά, πρωτεύουσα της Κρητικής Πολιτείας, βρίσκονται υπό καθεστώς συλλογικής προστασίας.
Δεκαεξαμελής Επιτροπή την ίδια εποχή υπό την προεδρία του Ιωάννη Σφακιανάκη, έχει αναλάβει την εκπόνηση σχεδίου του Κρητικού Συντάγματος.
Το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας που συντάχθηκε κατά το πρότυπο του ισχύοντος Ελληνικού Συντάγματος τέθηκε σε εφαρμογή, αφού εγκρίθηκε προηγουμένως από το Συμβούλιο των Πρέσβεων των Προστάτιδων Δυνάμεων, που έδρευε στη Ρώμη και τέθηκε σε εφαρμογή μετά τη δημοσίευσή του στην επίσημη εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας, Χανιά 16 Απριλίου 1899.
Στο άρθρο 21 που αφορά την Παιδεία γίνεται λόγος «Η εκπαίδευσις είνε ελευθέρα αρκεί να ασκήται υπό προσώπων κεκτημένων την υπό τον νόμον, οριζόμενην ικανότητα και χρησιμότητα…»
Η Δημοτική Εκπαίδευσις είνε υποχρεωτική και παρέχεται δωρεάν”.
Λίγες μέρες αργότερα συγκροτήθηκε και ορκίστηκε η πρώτη Κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας που μέσα στα μεγάλα προβλήματα και τις άμεσες προτεραιότητες που είχε να αντιμετωπίσει ήταν και το πρόβλημα της Παιδείας μιας και ο αναλφαβητισμός των κατοίκων της Μεγαλονήσου προσμετρείτο στους τρεις κατοίκους οι δυο αναλφάβητοι επί συνολικού πληθυσμού 305.543 κατοίκων.
Οι ιστορικοπολιτικές, αλλά και διεθνείς συγκυρίες που έλαβαν χώρα στην Κρήτη, λόγω των πολιτικοκοινωνικών ανακατατάξεων στον ευρύτερο νοτιοανατολικό άξονα της Μεσογείου και του γεωπολιτικού της ενδιαφέροντος, υπήρξαν καταλυτικοί παράγοντες στη διαμόρφωση της ιστορικο-εξελεκτικής πορείας της.
Με την ψήφιση του πρώτου Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας η σύνταξη τού υπ. αριθμ. Νόμου 42 “Περί Διοικήσεως και επιθεωρήσεως της Δημοτικής Εκ/σης” και του υπ’ αριθμού Νόμου 82 Διάταγμα “Περί Οργανισμού της Δημόσιας Εκπαίδευσης” -το οποίο είχε μάλιστα συντάξει ο διαπρεπής καθηγητής, γυμνασιάρχης Ιωάννης Περδικάρης- ορίζεται η Δημόσια Εκπαίδευση στην Κρήτη και διαιρείται σε Κατώτερη (Δημοτική) και Μέση (Γυμνασιακή).
Τη Δημοτική Εκπαίδευση αποτελούν τα τετρατάξια και τα επτατάξια Δημοτικά (Ανώτερα) και Παρθεναγωγεία (η φοίτηση στη Δημοτική Εκπαίδευση είναι υποχρεωτική και για τα δύο φύλα από του 6ου έως του 9ου έτους της ηλικίας).
Στη Μέση Εκπαίδευση ή Γυμνασιακή, στην οποία ανήκουν “τα εξ επτά τάξεων” αποτελούμενα Γυμνάσια με δύο κύκλους μαθημάτων, ο κατώτερος που αφορά τις τρεις πρώτες τάξεις και ο ανώτερος που αφορά τις τέσσερις επόμενες τάξεις. Επίσης στη Μέση Εκπ/ση εντάσσονται τα Παιδαγωγικά τμήματα και τέλος το Ιεροδιδασκαλείο της Αγίας Τριάδας.
Πλήθος διατάξεων που εκδίδονται στη συνέχεια αφορούν άλλα ζητήματα της Εκπ/σης όπως το status των καθηγητών, τα μουσουλμανικά, ισραηλιτικά σχολεία, την κτηριακή και υλικοτεχνική υποδομή, την διαμόρφωση των αναλυτικών προγραμμάτων σπουδών.
Ένα Νομοθετικό πλαίσιο που έρχεται φιλόδοξα να ολοκληρώσει μια προσπάθεια που ξεκίνησε την περίοδο των Κρητικών Αγώνων και Επαναστάσεων, κι άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά με τη Σύμβαση της Χαλέπας (1878) αλλά και την στοιχειώδη εκπαιδευτική υποδομή που είχε δημιουργήσει ο Νόμος περί Παιδείας του 1881 υπ. Αριθμ. 801/157 “Διάταγμα περί του εκτελέσιμου του” σύμφωνα με το οποίο ιδρύοντο χριστιανικά και οθωμανικά σχολεία.
Η στόχευση εν γένει επί Κρητική Πολιτείας βασίζεται σε δύο προϋποθέσεις: Στην οργάνωση, όσο δυνατόν της υλικοτεχνικής υποδομής και του διδάσκοντος προσωπικού, αλλά και στη σταδιακή προσαρμογή προς την ανάλογη οργάνωση της Εκπαίδευσης του Ελεύθερου Βασιλείου.
Ο ιδεολογικός μηχανισμός που κινεί τα νήματα είναι η ελληνοχριστιανική παράδοση αλλά και το καθεστώς των νεώτερων Ευρωπαϊκών ιδεών που έχουν εισέλθει από νωρίς στη Μεγαλόνησο.
Βέβαια στην πράξη η Εκπαίδευση στα πρώτα βήματά της, επί Κρητικής Πολιτείας, είναι εκ των πραγμάτων διοικητική, γραφειοκρατική, συγκεντρωτικά δομημένη και λειτουργεί ως βασικός πελατειακός μηχανισμός ιδεολογικού ελέγχου και συντήρησης της Αρμοστειακής τάξης που κυβερνούσε το Νησί.
Την Εποπτεία της διοίκησης ασκούσαν α) Ο Σύμβουλος επί της Δημοτικής Εκπαίδευσης και Θρησκευμάτων β) το υπό του επιθεωρητού Εποπτικό Συμβούλιο γ) Ο Γενικός Επιθεωρητής δ) Οι τέσσερις Νομαρχιακοί Επιθεωρητές και τέλος οι Δ/ντές των Σχολείων.
Το σχολείο, όμως, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε στη λειτουργία του είχε ένα προοδευτικό προσανατολισμό βασιζόμενο σε στοιχεία όπως είναι αφενός η ανάπτυξη και καλλιέργεια της ανθρωπιστικής παιδείας και αφετέρου η καλλιέργεια δεξιοτήτων που θα οδηγούσαν τους μαθητές στο πρακτικό βίο.
Την 1η Αυγούστου του 1901 δημοσιεύεται ο υπ. αριθμ. 391 Οργανισμός της Δημόσιας Εκπ/σης που συντάχθηκε από τον Παιδαγωγό Παναγιώτη Π. Οικονόμου (1851-1931) και αντικατέστησε τον προηγούμενο. Με το νόμο αυτό έχουμε την κατάργηση των ημιημερησίων Σχολείων και των Γραμματοδιδασκαλείων.
Σε κάθε Δημοτικό Σχολείο παρέχεται κήπος, αγρός ή κτήμα, στα οποία ασκούνται οι μαθητές στις γεωργικές εργασίες. Στα σχολικά βιβλία προτάσσεται η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και οι λέξεις φύσις, άνθρωπος, περιβάλλον πρωταγωνιστούν. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στο μάθημα της Ιστορίας και της Γεωγραφίας του τόπου (Πατριδογνωσία).
Εισάγεται στο Πρόγραμμα σπουδών το μάθημα “Καθήκοντα και δικαιώματα του Πολίτη”, πρωτοποριακό για τα δεδομένα της εποχής. Υπενθυμίζεται ότι ανάλογο μάθημα θα διδαχθεί στο Πρόγραμμα του Ελληνικού Σχολείου, μόλις το 1934.
Και τέλος, δίνεται βαρύτητα στη διαθεματική προσέγγιση και των Θετικών Επιστημών.
Με τις Μεταρρυθμίσεις του Παναγιώτη Π. Οικονόμου έχουμε την ίδρυση δύο Γυμνασίων και δύο ημιγυμνασίων τα οποία βρίσκονται άμεσα συνδεδεμένα με τα ελληνικά σχολεία. Ενώ στη θέση των Παιδαγωγικών τμημάτων συστήνεται Διδασκαλείο στο Ηράκλειο.
Το 1903, στις 28 Ιουνίου, ψηφίζεται ο νέος Οργανισμός της Δημόσιας Εκπ/σης ο 485 ο οποίος, μετά την κατάργηση του θεσμού του Γενικού Επιθεωρητή και την ανάθεση του θεσμικού παιδαγωγικού ελέγχου στους Νομαρχιακούς Επιθεωρητές, άφησε ουσιαστικά τον χώρο της Εκπ/σης εκτός ελέγχου.
Σκοπός του νέου Νόμου είναι η αναβάθμιση των Σπουδών μέσω των Αναλυτικών Προγραμμάτων αλλά και μέσω ενός σχολαστικισμού που δεν συμβαδίζει με τους σφυγμούς της πολυκύμαντης υφιστάμενης εποχής.
H δυσφορία στην αναποτελεσματικότητα της εκπαίδευσης είναι διάχυτη. Ορόσημο και γι’ αυτή, θα αποτελέσει το επαναστατικό κίνημα του Θερίσου στο οποίο θα συμμετέχουν αρκετοί σπουδαστές του Γυμνασίου Αρρένων Χανίων. Η διάθεσή τους, μάλιστα, έχει αποτυπωθεί στη χειρόγραφη δισεβδομαδιαία μαθητική εφημερίδα “ΙΔΗ”. Εξάλλου το επαναστατικό κίνημα του Θερίσου με τις καταστάσεις που θα διαδραματίσει, θα μεταβάλει -στο τέλος- το ανάγλυφο της Αρμοστικής περιόδου που θα ανοίξει προοπτικές για μια πιο ρηξικέλευθη πολιτική και στον χώρο της Παιδείας με την παραίτηση του Πρίγκιπα Γεωργίου και την ανάληψη της εξουσίας από τον Αλέξανδρο Ζαΐμη.
Το Σεπτέμβριο του 1906 ο Αλ. Ζαΐμης θα φτάσει στα Χανιά και θα προσπαθήσει να πετύχει πολιτική ομαλότητα, εγκαινιάζοντας για την Μεγαλόνησο μια νέα περίοδο. Μέσα στο πρόγραμμα της νέας διακυβέρνηση υπήρξε η προτεραιότητα στην Αναμόρφωση της Παιδείας, παράλληλα με άλλες ενέργειες, όπως ήταν η αναδιοργάνωση της διοίκησης, η ίδρυση Κρητικής πολιτοφυλακής και η φροντίδα για την υγεία.
Το 1907, μετά την ψήφιση του Φιλελεύθερου Συντάγματος, δημοσιεύεται ο υπ. Αριθμ. 691 νόμος με τον οποίο θεσμοθετείται ο Γενικός Επιθεωρητής της Παιδείας και επιχειρείται μια νέα ποιοτικότερη στροφή της Κρητικής Εκπαίδευσης.
Ο διορισμός του Αντωνίου Γιάνναρη στη θέση του Γενικού Επιθεωρητή σηματοδοτεί αυτή τη διαπίστωση. Ο Α. Γιάνναρης μια από τις πιο εξέχουσες πνευματικές προσωπικότητες της Ιστορίας της Μεγαλονήσου, είχε διατελέσει καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Αγίου Ανδρέα της Σκωτίας, άνδρας υψηλού κύρους στον χώρο των Κλασσικών Σπουδών, της Ιστορίας και της Ελληνικής Γλώσσας.
Η αποστολή την οποία αναλαμβάνει είναι ιδιαίτερα δύσκολη, όσο δύσκολη και κρίσιμη είναι και η εποχή που διανύει το Νησί για την μελλοντική πορεία του.
Ο Γιάνναρης επιχειρεί να επαναφέρει την τάξη και τη γαλήνη στους κόλπους της Εκπ/σης, πατάσσοντας την αναρχία αλλά και την αναξιοκρατία που το πελατειακό σύστημα είχε δημιουργήσει. Προσπαθεί να δώσει νέα ώθηση σε θέματα Παιδαγωγικής και Διδακτικής, αλλά και να διαμορφώσει ένα πληρέστερο νομοθετικό πλαίσιο.
Η επαναφορά του θεσμού του Γενικού Επιθεωρητή άνοιξε τους “ασκούς του Αιόλου” στον χώρο της Εκπ/σης, που αντιδρά σε κάθε μορφή αξιολόγησης.
Πολέμιο της νέας πολιτικής του Α. Γιάνναρη είναι και το μουσουλμανικό στοιχείο που ακολουθεί αντιδραστική πολιτική με τον εκπρόσωπό του σε θέματα Παιδείας Χασάν Σκυλιανάκη.
Τον Μάιο του 1908 πριν συνέλθει η νέα Βουλή των Κρητών, δημοσιεύματα στον τοπικό Τύπο κάνουν λόγο για την «επί τα πρόσω» βελτίωση της εκπαίδευσης.
Γίνεται λόγος για έλλειψη της κατάλληλης υλικοτεχνικής υποδομής, έλλειψη πόρων για χρηματοδότηση της Παιδείας, Νέα Δομή στην Εκπ/ση και δημιουργία εξατάξιων, για μονιμότητα και καλύτερη μισθοδοσία των Εκπαιδευτικών.
Ο Αντώνιος Γιάνναρης θα συντάξει Εκπαιδευτικό Νομοσχέδιο όπου διαφαίνεται η γενναία προσπάθειά του για μεταρρυθμίσεις και εκσυγχρονισμό στην κρητική εκπαίδευση.
«Ο ρόλος του σχολείου είναι πνευματικός, ηθικοπλαστικός, κοινωνικοπαιδαγωγικός και θρησκευτικοπολιτιστικός», θα διακηρύξει. «Δια της μορφώσεως, ο λαός απαιτεί τα κατάλληλα πνευματικά προσόντα αλλά και οικονομικά βελτιώνεται, οδηγείται σε κομματική απεξάρτηση και πολιτική χειραφέτηση».
Η κατάλυση της Αρμοστείας και τα Ενωτικά γεγονότα το Σεπτέμβριο του 1908 θα δώσουν νέα διάσταση στις ιστορικοπολιτικές εξελίξεις που θα διαμορφώσουν και μια νέα κατάσταση στη Παιδεία της Κρήτης.
Η Εκτελεστική Επιτροπή Παιδείας στο πλαίσιο της εθνικής ολοκλήρωσης εισάγει άρθρα και διατάξεις από τη νομοθεσία του ελληνικού Βασιλείου. Είναι χαρακτηριστικό ότι η δημοσίευσή τους γίνεται στο φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως, που φέρνει όμως το λογότυπο: Βασίλειον της Ελλάδος Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη.
Τον Σεπτέμβριο του 1909 δημοσιεύθηκε ο υπ. αριθμ. 146 νέος εκπαιδευτικός οργανισμός ο οποίος εισάγει τα ανώτερα Εξατάξια Δημοτικά Σχολεία, μάλιστα στα σχολεία αυτά διορίζονται αριστούχοι του Διδασκαλείου.
Τον Ιανουάριο του 1910 ψηφίζεται το υπ. αριθμ. 252 Διάταγμα “Περί Εξετάσεως των δημοδιδασκάλων” υπό του νέου Γενικού Επιθεωρητή Κρήτης Εμμ. Γενεράλη. Χαρακτηριστικά αναγράφεται: «Είναι αδήριτος ανάγκη να αποκαθάρωμεν το διδακτικόν προσωπικόν δια γενικών εξετάσεων που εξαιρεθώσι μόνον οι πτυχιούχοι του Διδασκαλείου και οι οριστικοί”.
Στη συνέχεια, στο Νομοσχέδιο 103 του 1911 καθορίζονται δύο εξαετείς κύκλοι στην Κρητική Εκπ/ση, κατώτερος και ανώτερος, Δημοτικό και Γυμνάσιο. Η μετάβαση από τον ένα κύκλο στον άλλο γίνεται με εξετάσεις. Στο αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών εμφανίζονται οι εναλλακτικές επιλογές που καθορίζουν την προσαρμογή της διδακτέας ύλης προς τας αντίστοιχους προβλεπόμενους του προγράμματος των Σχολείων του Ελεύθερου Βασιλείου «επί τω προοδευτικοτέρω μάλιστα και γλωσσικά και ιδεολογικά».
Η ανάληψη της Πρωθυπουργίας της χώρας από τον Ελ. Βενιζέλο επηρεάζει άμεσα την εκπαιδευτική πραγματικότητα και στην Κρήτη παρότι ακόμη δεν έχει δοθεί το νεύμα για την Ένωση της Μεγαλονήσου με το Ελληνικό Βασίλειο. Ούριος άνεμος διαπνέει την Κρητική Εκπ/ση προς την κατεύθυνση αυτή.
Ευθύς μετά την έκρηξη των Βαλκανικών πολέμων, Οκτώβριο 1912, οι πύλες του ελληνικού Κοινοβουλίου άνοιξαν για τους Κρήτες Βουλευτές και η ενσωμάτωση της Κρήτης στην Ελληνική Επικράτεια, ήταν απόρροια της ιστορικής φυσικής ακολουθίας μετά τη θριαμβευτική πορεία της χώρας στους Βαλκανικούς πολέμους, τόσο στον στρατιωτικό τομέα, αλλά όσο και στο διπλωματικό με την οξυδερκή πολιτική και στρατηγική του Εθνάρχη Ελ. Βενιζέλου.
Μέσα στη δίνη του Α’ Παγκοσμίου πολέμου, το Σεπτέμβριο του 1914, η Κρήτη θα ακολουθήσει πλέον τα τεκταινόμενα στο χώρο της Εκπ/σης του Ελληνικού Βασιλείου με το γνωστό Βασιλικό Διάταγμα “Περί Επεκτάσεως εις τας Νέας Χώρας της Νομοθεσίας περί Δημοτικής και Μέσης Εκπαιδεύσεως”.
Κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας κεφαλαιώδους σημασίας υπήρξε ο ρόλος προσωπικοτήτων – εκπαιδευτικών και προσώπων εν γένει που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στον τομέα της Εκπαίδευσης και ιδιαίτερα στη διαμόρφωση της Εκπαιδευτικής πολιτικής, όπως ο Ιωάννης Περδικάρης, ο Αντώνιος Μιχελιδάκης, ο Αντώνιος Βορεάδης, ο Νικόλαος Γιαμαλάκης, ο Παναγιώτης Οικονόμου, οι Γεώργιος & Κων/νος Φούμης, ο Εμμανουήλ Γενεράλης, ο Αντώνιος Χελιουδάκης και ο κορυφαίος Πανεπιστημιακός δάσκαλος Αντώνιος Γιάνναρης.
Βέβαια την πολιτική εκπαιδευτική βούληση της εποχής, επηρέασε αποφασιστικά η πολιτική δράση του Ελ. Βενιζέλου που στην πραγμάτωση του οράματος της Εθνικής ολοκλήρωσης εκχώρησε το υπό διαμόρφωση καθεστώς της Εκπαιδευτικής αυτονομίας της Κρητικής Πολιτείας στην Εκπαίδευση του Ελληνικού Βασιλείου, συμβάλλοντας στη δημιουργία μιας νέας εκπαιδευτικής πραγματικότητας που ορίζεται σήμερα ως Ιστορία της Νεότερης Ελληνικής Εκπαίδευσης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Χουρδάκης Αντώνης “Πολιτεία υπό αναίρεση” και “Παιδεία στην Κρητική Πολιτεία 1898-1913”
Χαλκιαδάκης Εμμανουήλ “Κρήτη 1898-1913. Από την αυτονομία στην Ενωση με την Ελλάδα”.
Νίκος Ε. Παπαδογιαννάκης “Η εκπαίδευση την Κρητικη Πολιτεία. Από την αυτονομία στο ελεύθερο Βασίλειο.
ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, Παράγοντες και γεγονότα της Κρητικής Πολιτείας. Εν Χανίοις τομ. 7 Χανιά 2013.
*καθηγητής – συγγραφέας, μέλος
της επιστημονικής επιτροπής
του μαθητικού συνεδρίου
Κρητική Πολιτεία χαρακτηρίζεται το ιδιότυπο καθεστώς (1898 – 1913) στην Κρήτη που αποτελεί συγκερασμό πολλαπλών στοιχείων, όπως της αυτόνομης ηγεμονίας με επικυριαρχία του Σουλτάνου σε μορφή προτεκτοράτου των Μεγάλων Δυνάμεων οι οποίες έχουν ορίσει εντολοδόχο τους τον δευτερότοκο γιο του Βασιλιά των Ελλήνων πρίγκιπα Γεώργιο.
Η άφιξη του Πρίγκιπα Γεωργίου πραγματοποιείται τον Δεκέμβρη του 1898 στη Σούδα και σηματοδοτεί την απαρχή στη Μεγαλόνησο του καθεστώτος της Αρμοστείας που θα αποτελέσει τον αρραβώνα της Κρήτης με την Ελλάδα, ή κατ’ άλλους το μεταβατικό στάδιο για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Εχει προηγηθεί η αποχώρηση τον Νοέμβρη του ίδιου έτους των τουρκικών στρατευμάτων και οι Μεγάλες Δυνάμεις έχουν θέσει το Νησί “υπό την υψηλή προστασία τους” κατά διαμερίσματα. Οι Ιταλοί τα Χανιά (ευρύτερη περιοχή), οι Ρώσοι το Ρέθυμνο, οι Άγγλοι το Ηράκλειο και οι Γάλλοι το Λασίθι. Τα Χανιά, πρωτεύουσα της Κρητικής Πολιτείας, βρίσκονται υπό καθεστώς συλλογικής προστασίας.
Δεκαεξαμελής Επιτροπή την ίδια εποχή υπό την προεδρία του Ιωάννη Σφακιανάκη, έχει αναλάβει την εκπόνηση σχεδίου του Κρητικού Συντάγματος.
Το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας που συντάχθηκε κατά το πρότυπο του ισχύοντος Ελληνικού Συντάγματος τέθηκε σε εφαρμογή, αφού εγκρίθηκε προηγουμένως από το Συμβούλιο των Πρέσβεων των Προστάτιδων Δυνάμεων, που έδρευε στη Ρώμη και τέθηκε σε εφαρμογή μετά τη δημοσίευσή του στην επίσημη εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας, Χανιά 16 Απριλίου 1899.
Στο άρθρο 21 που αφορά την Παιδεία γίνεται λόγος «Η εκπαίδευσις είνε ελευθέρα αρκεί να ασκήται υπό προσώπων κεκτημένων την υπό τον νόμον, οριζόμενην ικανότητα και χρησιμότητα…»
Η Δημοτική Εκπαίδευσις είνε υποχρεωτική και παρέχεται δωρεάν”.
Λίγες μέρες αργότερα συγκροτήθηκε και ορκίστηκε η πρώτη Κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας που μέσα στα μεγάλα προβλήματα και τις άμεσες προτεραιότητες που είχε να αντιμετωπίσει ήταν και το πρόβλημα της Παιδείας μιας και ο αναλφαβητισμός των κατοίκων της Μεγαλονήσου προσμετρείτο στους τρεις κατοίκους οι δυο αναλφάβητοι επί συνολικού πληθυσμού 305.543 κατοίκων.
Οι ιστορικοπολιτικές, αλλά και διεθνείς συγκυρίες που έλαβαν χώρα στην Κρήτη, λόγω των πολιτικοκοινωνικών ανακατατάξεων στον ευρύτερο νοτιοανατολικό άξονα της Μεσογείου και του γεωπολιτικού της ενδιαφέροντος, υπήρξαν καταλυτικοί παράγοντες στη διαμόρφωση της ιστορικο-εξελεκτικής πορείας της.
Με την ψήφιση του πρώτου Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας η σύνταξη τού υπ. αριθμ. Νόμου 42 “Περί Διοικήσεως και επιθεωρήσεως της Δημοτικής Εκ/σης” και του υπ’ αριθμού Νόμου 82 Διάταγμα “Περί Οργανισμού της Δημόσιας Εκπαίδευσης” -το οποίο είχε μάλιστα συντάξει ο διαπρεπής καθηγητής, γυμνασιάρχης Ιωάννης Περδικάρης- ορίζεται η Δημόσια Εκπαίδευση στην Κρήτη και διαιρείται σε Κατώτερη (Δημοτική) και Μέση (Γυμνασιακή).
Τη Δημοτική Εκπαίδευση αποτελούν τα τετρατάξια και τα επτατάξια Δημοτικά (Ανώτερα) και Παρθεναγωγεία (η φοίτηση στη Δημοτική Εκπαίδευση είναι υποχρεωτική και για τα δύο φύλα από του 6ου έως του 9ου έτους της ηλικίας).
Στη Μέση Εκπαίδευση ή Γυμνασιακή, στην οποία ανήκουν “τα εξ επτά τάξεων” αποτελούμενα Γυμνάσια με δύο κύκλους μαθημάτων, ο κατώτερος που αφορά τις τρεις πρώτες τάξεις και ο ανώτερος που αφορά τις τέσσερις επόμενες τάξεις. Επίσης στη Μέση Εκπ/ση εντάσσονται τα Παιδαγωγικά τμήματα και τέλος το Ιεροδιδασκαλείο της Αγίας Τριάδας.
Πλήθος διατάξεων που εκδίδονται στη συνέχεια αφορούν άλλα ζητήματα της Εκπ/σης όπως το status των καθηγητών, τα μουσουλμανικά, ισραηλιτικά σχολεία, την κτηριακή και υλικοτεχνική υποδομή, την διαμόρφωση των αναλυτικών προγραμμάτων σπουδών.
Ένα Νομοθετικό πλαίσιο που έρχεται φιλόδοξα να ολοκληρώσει μια προσπάθεια που ξεκίνησε την περίοδο των Κρητικών Αγώνων και Επαναστάσεων, κι άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά με τη Σύμβαση της Χαλέπας (1878) αλλά και την στοιχειώδη εκπαιδευτική υποδομή που είχε δημιουργήσει ο Νόμος περί Παιδείας του 1881 υπ. Αριθμ. 801/157 “Διάταγμα περί του εκτελέσιμου του” σύμφωνα με το οποίο ιδρύοντο χριστιανικά και οθωμανικά σχολεία.
Η στόχευση εν γένει επί Κρητική Πολιτείας βασίζεται σε δύο προϋποθέσεις: Στην οργάνωση, όσο δυνατόν της υλικοτεχνικής υποδομής και του διδάσκοντος προσωπικού, αλλά και στη σταδιακή προσαρμογή προς την ανάλογη οργάνωση της Εκπαίδευσης του Ελεύθερου Βασιλείου.
Ο ιδεολογικός μηχανισμός που κινεί τα νήματα είναι η ελληνοχριστιανική παράδοση αλλά και το καθεστώς των νεώτερων Ευρωπαϊκών ιδεών που έχουν εισέλθει από νωρίς στη Μεγαλόνησο.
Βέβαια στην πράξη η Εκπαίδευση στα πρώτα βήματά της, επί Κρητικής Πολιτείας, είναι εκ των πραγμάτων διοικητική, γραφειοκρατική, συγκεντρωτικά δομημένη και λειτουργεί ως βασικός πελατειακός μηχανισμός ιδεολογικού ελέγχου και συντήρησης της Αρμοστειακής τάξης που κυβερνούσε το Νησί.
Την Εποπτεία της διοίκησης ασκούσαν α) Ο Σύμβουλος επί της Δημοτικής Εκπαίδευσης και Θρησκευμάτων β) το υπό του επιθεωρητού Εποπτικό Συμβούλιο γ) Ο Γενικός Επιθεωρητής δ) Οι τέσσερις Νομαρχιακοί Επιθεωρητές και τέλος οι Δ/ντές των Σχολείων.
Το σχολείο, όμως, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε στη λειτουργία του είχε ένα προοδευτικό προσανατολισμό βασιζόμενο σε στοιχεία όπως είναι αφενός η ανάπτυξη και καλλιέργεια της ανθρωπιστικής παιδείας και αφετέρου η καλλιέργεια δεξιοτήτων που θα οδηγούσαν τους μαθητές στο πρακτικό βίο.
Την 1η Αυγούστου του 1901 δημοσιεύεται ο υπ. αριθμ. 391 Οργανισμός της Δημόσιας Εκπ/σης που συντάχθηκε από τον Παιδαγωγό Παναγιώτη Π. Οικονόμου (1851-1931) και αντικατέστησε τον προηγούμενο. Με το νόμο αυτό έχουμε την κατάργηση των ημιημερησίων Σχολείων και των Γραμματοδιδασκαλείων.
Σε κάθε Δημοτικό Σχολείο παρέχεται κήπος, αγρός ή κτήμα, στα οποία ασκούνται οι μαθητές στις γεωργικές εργασίες. Στα σχολικά βιβλία προτάσσεται η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και οι λέξεις φύσις, άνθρωπος, περιβάλλον πρωταγωνιστούν. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στο μάθημα της Ιστορίας και της Γεωγραφίας του τόπου (Πατριδογνωσία).
Εισάγεται στο Πρόγραμμα σπουδών το μάθημα “Καθήκοντα και δικαιώματα του Πολίτη”, πρωτοποριακό για τα δεδομένα της εποχής. Υπενθυμίζεται ότι ανάλογο μάθημα θα διδαχθεί στο Πρόγραμμα του Ελληνικού Σχολείου, μόλις το 1934.
Και τέλος, δίνεται βαρύτητα στη διαθεματική προσέγγιση και των Θετικών Επιστημών.
Με τις Μεταρρυθμίσεις του Παναγιώτη Π. Οικονόμου έχουμε την ίδρυση δύο Γυμνασίων και δύο ημιγυμνασίων τα οποία βρίσκονται άμεσα συνδεδεμένα με τα ελληνικά σχολεία. Ενώ στη θέση των Παιδαγωγικών τμημάτων συστήνεται Διδασκαλείο στο Ηράκλειο.
Το 1903, στις 28 Ιουνίου, ψηφίζεται ο νέος Οργανισμός της Δημόσιας Εκπ/σης ο 485 ο οποίος, μετά την κατάργηση του θεσμού του Γενικού Επιθεωρητή και την ανάθεση του θεσμικού παιδαγωγικού ελέγχου στους Νομαρχιακούς Επιθεωρητές, άφησε ουσιαστικά τον χώρο της Εκπ/σης εκτός ελέγχου.
Σκοπός του νέου Νόμου είναι η αναβάθμιση των Σπουδών μέσω των Αναλυτικών Προγραμμάτων αλλά και μέσω ενός σχολαστικισμού που δεν συμβαδίζει με τους σφυγμούς της πολυκύμαντης υφιστάμενης εποχής.
H δυσφορία στην αναποτελεσματικότητα της εκπαίδευσης είναι διάχυτη. Ορόσημο και γι’ αυτή, θα αποτελέσει το επαναστατικό κίνημα του Θερίσου στο οποίο θα συμμετέχουν αρκετοί σπουδαστές του Γυμνασίου Αρρένων Χανίων. Η διάθεσή τους, μάλιστα, έχει αποτυπωθεί στη χειρόγραφη δισεβδομαδιαία μαθητική εφημερίδα “ΙΔΗ”. Εξάλλου το επαναστατικό κίνημα του Θερίσου με τις καταστάσεις που θα διαδραματίσει, θα μεταβάλει -στο τέλος- το ανάγλυφο της Αρμοστικής περιόδου που θα ανοίξει προοπτικές για μια πιο ρηξικέλευθη πολιτική και στον χώρο της Παιδείας με την παραίτηση του Πρίγκιπα Γεωργίου και την ανάληψη της εξουσίας από τον Αλέξανδρο Ζαΐμη.
Το Σεπτέμβριο του 1906 ο Αλ. Ζαΐμης θα φτάσει στα Χανιά και θα προσπαθήσει να πετύχει πολιτική ομαλότητα, εγκαινιάζοντας για την Μεγαλόνησο μια νέα περίοδο. Μέσα στο πρόγραμμα της νέας διακυβέρνηση υπήρξε η προτεραιότητα στην Αναμόρφωση της Παιδείας, παράλληλα με άλλες ενέργειες, όπως ήταν η αναδιοργάνωση της διοίκησης, η ίδρυση Κρητικής πολιτοφυλακής και η φροντίδα για την υγεία.
Το 1907, μετά την ψήφιση του Φιλελεύθερου Συντάγματος, δημοσιεύεται ο υπ. Αριθμ. 691 νόμος με τον οποίο θεσμοθετείται ο Γενικός Επιθεωρητής της Παιδείας και επιχειρείται μια νέα ποιοτικότερη στροφή της Κρητικής Εκπαίδευσης.
Ο διορισμός του Αντωνίου Γιάνναρη στη θέση του Γενικού Επιθεωρητή σηματοδοτεί αυτή τη διαπίστωση. Ο Α. Γιάνναρης μια από τις πιο εξέχουσες πνευματικές προσωπικότητες της Ιστορίας της Μεγαλονήσου, είχε διατελέσει καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Αγίου Ανδρέα της Σκωτίας, άνδρας υψηλού κύρους στον χώρο των Κλασσικών Σπουδών, της Ιστορίας και της Ελληνικής Γλώσσας.
Η αποστολή την οποία αναλαμβάνει είναι ιδιαίτερα δύσκολη, όσο δύσκολη και κρίσιμη είναι και η εποχή που διανύει το Νησί για την μελλοντική πορεία του.
Ο Γιάνναρης επιχειρεί να επαναφέρει την τάξη και τη γαλήνη στους κόλπους της Εκπ/σης, πατάσσοντας την αναρχία αλλά και την αναξιοκρατία που το πελατειακό σύστημα είχε δημιουργήσει. Προσπαθεί να δώσει νέα ώθηση σε θέματα Παιδαγωγικής και Διδακτικής, αλλά και να διαμορφώσει ένα πληρέστερο νομοθετικό πλαίσιο.
Η επαναφορά του θεσμού του Γενικού Επιθεωρητή άνοιξε τους “ασκούς του Αιόλου” στον χώρο της Εκπ/σης, που αντιδρά σε κάθε μορφή αξιολόγησης.
Πολέμιο της νέας πολιτικής του Α. Γιάνναρη είναι και το μουσουλμανικό στοιχείο που ακολουθεί αντιδραστική πολιτική με τον εκπρόσωπό του σε θέματα Παιδείας Χασάν Σκυλιανάκη.
Τον Μάιο του 1908 πριν συνέλθει η νέα Βουλή των Κρητών, δημοσιεύματα στον τοπικό Τύπο κάνουν λόγο για την «επί τα πρόσω» βελτίωση της εκπαίδευσης.
Γίνεται λόγος για έλλειψη της κατάλληλης υλικοτεχνικής υποδομής, έλλειψη πόρων για χρηματοδότηση της Παιδείας, Νέα Δομή στην Εκπ/ση και δημιουργία εξατάξιων, για μονιμότητα και καλύτερη μισθοδοσία των Εκπαιδευτικών.
Ο Αντώνιος Γιάνναρης θα συντάξει Εκπαιδευτικό Νομοσχέδιο όπου διαφαίνεται η γενναία προσπάθειά του για μεταρρυθμίσεις και εκσυγχρονισμό στην κρητική εκπαίδευση.
«Ο ρόλος του σχολείου είναι πνευματικός, ηθικοπλαστικός, κοινωνικοπαιδαγωγικός και θρησκευτικοπολιτιστικός», θα διακηρύξει. «Δια της μορφώσεως, ο λαός απαιτεί τα κατάλληλα πνευματικά προσόντα αλλά και οικονομικά βελτιώνεται, οδηγείται σε κομματική απεξάρτηση και πολιτική χειραφέτηση».
Η κατάλυση της Αρμοστείας και τα Ενωτικά γεγονότα το Σεπτέμβριο του 1908 θα δώσουν νέα διάσταση στις ιστορικοπολιτικές εξελίξεις που θα διαμορφώσουν και μια νέα κατάσταση στη Παιδεία της Κρήτης.
Η Εκτελεστική Επιτροπή Παιδείας στο πλαίσιο της εθνικής ολοκλήρωσης εισάγει άρθρα και διατάξεις από τη νομοθεσία του ελληνικού Βασιλείου. Είναι χαρακτηριστικό ότι η δημοσίευσή τους γίνεται στο φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως, που φέρνει όμως το λογότυπο: Βασίλειον της Ελλάδος Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη.
Τον Σεπτέμβριο του 1909 δημοσιεύθηκε ο υπ. αριθμ. 146 νέος εκπαιδευτικός οργανισμός ο οποίος εισάγει τα ανώτερα Εξατάξια Δημοτικά Σχολεία, μάλιστα στα σχολεία αυτά διορίζονται αριστούχοι του Διδασκαλείου.
Τον Ιανουάριο του 1910 ψηφίζεται το υπ. αριθμ. 252 Διάταγμα “Περί Εξετάσεως των δημοδιδασκάλων” υπό του νέου Γενικού Επιθεωρητή Κρήτης Εμμ. Γενεράλη. Χαρακτηριστικά αναγράφεται: «Είναι αδήριτος ανάγκη να αποκαθάρωμεν το διδακτικόν προσωπικόν δια γενικών εξετάσεων που εξαιρεθώσι μόνον οι πτυχιούχοι του Διδασκαλείου και οι οριστικοί”.
Στη συνέχεια, στο Νομοσχέδιο 103 του 1911 καθορίζονται δύο εξαετείς κύκλοι στην Κρητική Εκπ/ση, κατώτερος και ανώτερος, Δημοτικό και Γυμνάσιο. Η μετάβαση από τον ένα κύκλο στον άλλο γίνεται με εξετάσεις. Στο αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών εμφανίζονται οι εναλλακτικές επιλογές που καθορίζουν την προσαρμογή της διδακτέας ύλης προς τας αντίστοιχους προβλεπόμενους του προγράμματος των Σχολείων του Ελεύθερου Βασιλείου «επί τω προοδευτικοτέρω μάλιστα και γλωσσικά και ιδεολογικά».
Η ανάληψη της Πρωθυπουργίας της χώρας από τον Ελ. Βενιζέλο επηρεάζει άμεσα την εκπαιδευτική πραγματικότητα και στην Κρήτη παρότι ακόμη δεν έχει δοθεί το νεύμα για την Ένωση της Μεγαλονήσου με το Ελληνικό Βασίλειο. Ούριος άνεμος διαπνέει την Κρητική Εκπ/ση προς την κατεύθυνση αυτή.
Ευθύς μετά την έκρηξη των Βαλκανικών πολέμων, Οκτώβριο 1912, οι πύλες του ελληνικού Κοινοβουλίου άνοιξαν για τους Κρήτες Βουλευτές και η ενσωμάτωση της Κρήτης στην Ελληνική Επικράτεια, ήταν απόρροια της ιστορικής φυσικής ακολουθίας μετά τη θριαμβευτική πορεία της χώρας στους Βαλκανικούς πολέμους, τόσο στον στρατιωτικό τομέα, αλλά όσο και στο διπλωματικό με την οξυδερκή πολιτική και στρατηγική του Εθνάρχη Ελ. Βενιζέλου.
Μέσα στη δίνη του Α’ Παγκοσμίου πολέμου, το Σεπτέμβριο του 1914, η Κρήτη θα ακολουθήσει πλέον τα τεκταινόμενα στο χώρο της Εκπ/σης του Ελληνικού Βασιλείου με το γνωστό Βασιλικό Διάταγμα “Περί Επεκτάσεως εις τας Νέας Χώρας της Νομοθεσίας περί Δημοτικής και Μέσης Εκπαιδεύσεως”.
Κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας κεφαλαιώδους σημασίας υπήρξε ο ρόλος προσωπικοτήτων – εκπαιδευτικών και προσώπων εν γένει που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στον τομέα της Εκπαίδευσης και ιδιαίτερα στη διαμόρφωση της Εκπαιδευτικής πολιτικής, όπως ο Ιωάννης Περδικάρης, ο Αντώνιος Μιχελιδάκης, ο Αντώνιος Βορεάδης, ο Νικόλαος Γιαμαλάκης, ο Παναγιώτης Οικονόμου, οι Γεώργιος & Κων/νος Φούμης, ο Εμμανουήλ Γενεράλης, ο Αντώνιος Χελιουδάκης και ο κορυφαίος Πανεπιστημιακός δάσκαλος Αντώνιος Γιάνναρης.
Βέβαια την πολιτική εκπαιδευτική βούληση της εποχής, επηρέασε αποφασιστικά η πολιτική δράση του Ελ. Βενιζέλου που στην πραγμάτωση του οράματος της Εθνικής ολοκλήρωσης εκχώρησε το υπό διαμόρφωση καθεστώς της Εκπαιδευτικής αυτονομίας της Κρητικής Πολιτείας στην Εκπαίδευση του Ελληνικού Βασιλείου, συμβάλλοντας στη δημιουργία μιας νέας εκπαιδευτικής πραγματικότητας που ορίζεται σήμερα ως Ιστορία της Νεότερης Ελληνικής Εκπαίδευσης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Χουρδάκης Αντώνης “Πολιτεία υπό αναίρεση” και “Παιδεία στην Κρητική Πολιτεία 1898-1913”
Χαλκιαδάκης Εμμανουήλ “Κρήτη 1898-1913. Από την αυτονομία στην Ενωση με την Ελλάδα”.
Νίκος Ε. Παπαδογιαννάκης “Η εκπαίδευση την Κρητικη Πολιτεία. Από την αυτονομία στο ελεύθερο Βασίλειο.
ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, Παράγοντες και γεγονότα της Κρητικής Πολιτείας. Εν Χανίοις τομ. 7 Χανιά 2013.
*καθηγητής – συγγραφέας, μέλος
της επιστημονικής επιτροπής
του μαθητικού συνεδρίου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου