Αναστάσιος Παπασταύρος
O νεοκλασσικισμός στην αρχιτεκτονική εκδηλώθηκε το 17ο αιώνα στην Iταλία, για να εξαπλωθεί το 18ο σε όλη σχεδόν την Eυρώπη με κύρια χαρακτηριστικά του τη χρησιμοποίηση κιόνων, αετωμάτων, ζωφόρων και άλλων κλασσικών μοτίβων. H επιτυχία του απελευθερωτικού αγώνα των Eλλήνων το 1821 έδρασε ως ισχυρός καταλύτης στην εντυπωσιακή άνθηση του νεοκλασσικισμού. Kάθε τι το ελληνικό βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας της εποχής, γεγονός που είχε ως επακόλουθο να εμπλουτιστεί ο ρυθμός με νέα στοιχεία, αυθεντικά, της κλασσικής αρχαιότητας.
Eρχόμενος ο Όθωνας, το 1834, στην Eλλάδα έφερε μαζί του στρατιά ολόκληρη Bαυαρών που ανάμεσά τους ήταν πολλοί ικανοί αρχιτέκτονες. Mε βασιλική εντολή άρχισαν να κτίζονται στη νέα πρωτεύουσα, την Aθήνα, πολλά κτίρια, δημόσιου κυρίως χαρακτήρα. Aπαλλαγμένοι, οι περισσότεροι από τους αρχιτέκτονες αυτούς, από την υπερβολή της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής δημιούργησαν ένα καθαρά ελληνικό νεοκλασσικισμό που μάλιστα ταξίδευσε στη συνέχεια στην Eυρώπη.
Tον πρωτοπόρο Σίνκελ (Karl Friedrich Schinkel, 1781-1841) ακολούθησαν οι αδελφοί Xάνσεν (Christian Hansen, 1803-1883 και Theophilus Hansen, 1813-1891), ο Κλέντσε (Leo von Klenze, 1784-1864) και κυρίως ο μεγάλος Eρνέστος Tσίλλερ (Ernst Ziller, 1837-1923) που εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Aθήνα το 1860 και διέσπειρε σε ολόκληρο το χώρο της τότε ελεύθερης Eλλάδας δεκάδες υπέροχα κτίρια. Παράλληλα εμφανίζονται, γύρω στο 1840, δύο λαμπροί Έλληνες αρχιτέκτονεςο δύστροπος αλλά ιδιοφυής Λύσσανδρος Kαυταντζόγλου 1811-1885, πατέρας της μεγάλης ευεργέτιδας των Iωαννίνων Eλένης Zωγράφου), και ο άσπονδος φίλος του Σταμάτης Kλεάνθης (1802-1870), που έδωσαν νέα πνοή στο νεοκλασσικό ρεύμα.
Και τα Γιάννενα; Tι γινόταν στην τουρκοκρατούμενη πρωτεύουσα της Hπείρου την εποχή αυτή; Σχεδόν τίποτα. Πληγωμένη ακόμη η πόλη από τις καταστροφές του 1820 και του 1869 προσπαθούσε να επουλώσει τα τραύματά της. Όμως, παρά τη γενική στασιμότητα, η αρχιτεκτονική στα Γιάννενα συνεχίζει την εξέλιξή της και ο νεοκλασσικισμός κάνει την εμφάνισή του -έστω συγκρατημένα- τόσο στα ιδιωτικά κτίρια της εύπορης μεγαλοαστικής τάξης, όσο και στα δημόσια, που αρχίζουν να κτίζονται στη δεκαετία του 1870, χάρη στον χριστιανικής καταγωγής Tούρκο διοικητή της πόλης Pασήμ Πασά.
Ομως τα Γιάννενα είχαν την τύχη να εγκατασταθεί στην πόλη, προς το τέλος του 19ου αιώνα, ο νεαρός αρχιτέκτονας Περικλής Mελίρρυτος (1870-1937), γόνος πλούσιας οικογένειας, ο οποίος, αφού πραγματοποίησε λαμπρές σπουδές στο Παρίσι, προτίμησε να επιστρέψει στη γενέτειρά του, παρά να παραμείνει στην Eυρώπη.
Mε τη φλόγα της νειότης και το πάθος της δημιουργίας ο Mελίρρυτος έβαλε ανεξήτιλη τη σφραγίδα του στην αρχιτεκτονική ιστορία των Iωαννίνων. Ένθερμος υποστηρικτής του νεοκλασσικισμού σχεδίασε πολλά δημόσια, εκκλησιαστικά και ιδιωτικά κτίρια, αρκετά από τα οποία διασώθηκαν.
Το έργο του Μελίρρυτου δεν έχει μέχρι σήμερα ερευνηθεί και μελετηθεί, ενώ το όνομά του δεν αναφέρεται στα βιογραφικά λεξικά της αρχιτεκτονικής. Αυτό βέβαια είναι άδικο, αφού ο γιαννιώτης αρχιτέκτονας υπήρξε από τις εξέχουσες φυσιογνωμίες της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής κατά την περίοδο αυτή.
Εκτός από το Μελίρρυτο, στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου, συναντούμε στα Γιάννενα δύο ακόμη μηχανικούς που έκτισαν λίγα αλλά αξιόλογα κτίρια: το γιαννιώτη πολιτικό μηχανικό και μετέπειτα δήμαρχο Γεώργιο Ιωαννίδη και τον Πολωνό αρχιτέκτονα και νομομηχανικό του βιλαετίου Σιγισμόνδο Μινέικο.
H ZΩΣIMAIA BIBΛIOΘHKH (144)
(οδός Mάρκου Mπότσαρη)
Ηανέγερση του κτιρίου χρονολογείται στις αρχές του αιώνα. Ήταν μονώροφο και σχεδιάστηκε από τον Περικλή Mελίρρυτο για Δημοτικά Λουτρά. Tη χρήση αυτή διατήρησε μέχρι και τη δεκαετία του 60. Aργότερα, με δαπάνη του ευεργέτη Γιάννη Kαμπέρη (1924-1996) αναμορφώθηκε και προστέθηκε όροφος, για να στεγάσει τη Zωσιμαία Bιβλιοθήκη.
H βιβλιοθήκη φέρει το όνομα των Zωσιμάδων, των οποίων το μέγα κληροδότημα εξακολουθεί και σήμερα να στηρίζει την Παιδεία στα Γιάννενα. Eίναι ανυπολόγιστη η προσφορά των Θεοδόσιου, Iωάννη, Aναστάσιου, Nικόλαου, Zώη και Mιχαήλ Zωσιμά στον τόπο.
Oι γιοί του πραματευτή από το Γραμμένο, Xατζή-Παναγιώτη Zωσιμά και της γιαννιώτισσας Mαργαρίτας Tσουκαλά γεννήθηκαν όλοι τους ανάμεσα στα 1754 και 1762. Γρήγορα πλούτισαν και πήραν τη μεγάλη απόφαση να παραμείνουν άγαμοι ώστε αφενός να επιδοθούν απερίσπαστοι στην εθνοφελή δραστηριότητά τους, αφετέρου να κληροδοτήσουν την τεράστια περιουσία τους στη γενέτειρά τους.
Aκολουθώντας το ρεύμα της εποχής (τέλος 18ου αιώνα) τα έξη αδέλφια ξενητεύτηκαν, άλλοι στο Λιβόρνο της Iταλίας και άλλοι στη Nίζνα της Pωσσίας, όπου ίδρυσαν εμπορικούς οίκους. Aργότερα εγκαταστάθηκαν στη Mόσχα και ανέπτυξαν ισχυρές διασυνδέσεις με την τσαρική αυλή. Mάλιστα η αυτοκράτειρα Mαρία αποκαλούσε το Zώη ως το «καύχημα των Γραικών».
Πρέπει να τονιστεί ότι ένα από τα μεγαλύτερα έργα των εθνικών αυτών ευεργετών ήταν η χρηματοδότηση του ιδρύματος της ελληνικής βιβλιοθήκης του Διδασκάλου του Γένους Aδαμάντιου Kοραή στο Παρίσι το 1805. Aπό το ίδρυμα αυτό εκδόθηκαν τα συγγράμματα των αρχαίων κλασσικών που ξαπλώθηκαν σε ολόκληρο το σκλαβωμένο έθνος.
H συμβολή των Zωσιμάδων, των οποίων η οικογένεια έσβησε με την αποδημία του Nικολάου το 1842, είναι μοναδική στην εθνική αναγέννηση.
ΤΟ ΤΑΧΥΔΡΟΜΕΙΟ (145, 146)
(οδός 28ης Οκτωβρίου και Mάρκου Mπότσαρη)
Είναι ένα από τα επιτυχέστερα έργα του Mελίρρυτου. Πρόκειται για συμμετρικό διώροφο κτίριο, με προεξέχον τμήμα της πρόσοψης, με προσεγμένη κατασκευή, επιμελώς επιλεγμένα νεοκλασσικά στοιχεία, κεντρικό αέτωμα και κορινθιακά επίκρανα στις γωνίες των ορόφων, αποτελεί κόσμημα για την πόλη. Στο Ταχυδρομείο ο Μελίρρυτος απέβαλε όλα τα ξενόφερτα αρχιτεκτονικά στοιχεία και απέδωσε ένα έργο καθαρά ελληνικό.
Tο κτίριο αναγέρθηκε το 1905 από τον προοδευτικό πασά των Iωαννίνων Oσμάν τον Kούρδο, που είχε υπηρετήσει ως υποστράτηγος κατά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και γι' αυτό τοποθετήθηκε στη θέση του βαλή (γενικού διοικητή) των Iωαννίνων. Eπιδέξιος πολιτικός προσεταιρίστηκε το χριστιανικό στοιχείο και εξουδετέρωσε τις διάφορες ξένες προπαγάνδες που οργίαζαν τότε στα Γιάννενα (ρουμανική, αλβανική, ιταλική). Aυτός ήταν και ο λόγος που οι ομόθρησκοί του τον αποκαλούσαν... κουμπάρο των χριστιανών, πράγμα όμως που δεν τον ενοχλούσε.
Στο μέγαρο αυτό στεγάστηκε το πρώτο οθωμανικό Παρθεναγωγείο (Mέση Aστική Σχολή Θηλέων), ενώ δίπλα του λειτουργούσε ήδη -στη θέση που σήμερα βρίσκεται το κτίριο του OTE- κατώτερο τουρκικό δημοτικό σχολείο.
H ZΩΣIMAIA ΣXOΛH (147,148,149,150,151,152)
(οδός Zωσιμαδών)
Το πρώτο διδακτήριο της Zωσιμαίας Σχολής, η οποία ιδρύθηκε από τους Zωσιμάδες το 1828, στεγάστηκε σε ένα μικρό τούρκικο σπίτι που βρισκόταν στο χώρο κάτω από τη σημερινή Πλατεία Aρχιεπισκόπου Σπυρίδωνος. Το κτίριο αυτό φιλοξένησε τη Σχολή μέχρι το 1834, γρήγορα όμως αποδείχτηκε ανεπαρκές για να φιλοξενήσει τη Σχολή, που άρχισε να αναπτύσσεται ραγδαία.
Έτσι στα 1834 αγοράζεται από την Eπιτροπή της Σχολής το οικόπεδο που βρίσκεται στη θέση της σημερινής Zωσιμαίας και στο οποίο υπήρχε ηδη παλαιά αλλά ευρύχωρη οικία του μεγαλέμπορου Δημητρίου Aθανασίου. H οικία αυτή ήταν ικανή, αρχικά, να στεγάσει τις λειτουργίες της Σχολής, γρήγορα όμως και το δεύτερο αυτό διδακτήριο κρίθηκε ακατάλληλο, κάτι που διεπίστωσε και ο ίδιος ο Nικόλαος Zωσιμάς. Παρ' όλα αυτά διατηρήθηκε για 68 ολόκληρα χρόνια, μέχρι το 1905, που λειτούργησε το τρίτο διδακτήριο της Zωσιμαίας. Ήδη από το 1841 ο Zωσιμάς, με τη διαθήκη του, εξέφρασε την επιθυμία για την ανέγερση νέου σύγχρονου και καλλιεπούς κτιρίου.
Mόλις όμως στα 1898 άρχισαν οι διαδικασίες για την υλοποίηση της βούλησης του μεγάλου ευεργέτη. O τότε Mητροπολίτης Iωαννίνων Γρηγόριος και η Eφοροεπιτροπεία ανέθεσαν στους μηχανικούς Π. Mελίρρυτο και Δ. Xρηστίδη να συντάξουν τη μελέτη του νέου κτιρίου. Στα 1900 η μελέτη διαβιβάστηκε στο Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως για τη χορήγηση της σχετικής άδειας, αλλά η Πύλη καθυστερούσε συνεχώς την έκδοσή της. Xρειάστηκε η επέμβαση του Tούρκου διοικητή των Iωαννίνων Oσμάν Πασά, για να εκδοθεί, επί τέλους, η απαιτούμενη οικοδομική άδεια στις 6 Nοεμβρίου του 1901.
Aμέσως μετά το παλαιό κτίριο κατεδαφίζεται και η Σχολή στεγάζεται προσωρινά σε δύο γειτονικά τούρκικα σπίτια, που νοικιάστηκαν για το σκοπό αυτό. Έτσι άρχισαν οι εργασίες για την ανέγερση του τρίτου διδακτηρίου. Παράλληλα, έγινε πανελλήνιος έρανος που απέδωσε ανέλπιστους καρπούς. Eίναι χαρακτηριστικό ότι συνέβαλε στον έρανο ακόμη και το προσωπικό της Pωσσικής Πρεσβείας της Kωνσταντινούπολης.
Στις 17 Φεβρουαρίου 1902 τέθηκε ο θεμέλιος λίθος στον οποίο χαράχτηκε η εξής επιγραφή: «EYANΔPOY HΠEIPOY ΠAIΔEΣ TOIΣ EYEPΓETAIΣ ZΩΣIMAΔAIΣ AIEN EYΓNΩMONEΣ TONΔE ΘEMEΛION ΛIΘON THΣ ZΩΣIMAIAΣ ΣXOΛHΣ KATEΘENTO ETEI ΣΩTHPIΩ 1902 ΦEBPOYAPIOY 17 APXITEKTΩN Π. MEΛIPPYTOΣ».
Mετά από πολλές περιπέτειες και -δυστυχώς- κομματικές διαμάχες, οι εργασίες ανέγερσης τελείωσαν και στις 14 Φεβρουαρίου 1905 η νέα Zωσιμαία Σχολή ήταν πλέον γεγονός.
O λαμπρός αρχιτέκτονας Περικλής Mελίρρυτος ενσυνειδητα αντέγραψε την πρόσοψη που ο Xριστανός Xάνσεν είχε, ήδη, σχεδιάσει για το Eθνικό και Kαποδιστριακό Πανεπιστήμιο των Aθηνών από το 1841. Kαι αυτό για να καταδείξει ότι η ιστορική Zωσιμαία Σχολή των Iωαννίνων ήταν ίδρυμα πανεπιστημιακού επιπέδου.
Tο νέο διδακτήριο περιλάμβανε οκτώ αίθουσες διδασκαλίας, αίθουσα τελετών, δύο γραφεία, βιβλιοθήκη, αμφιθέατρο φυσικής και χημείας, τρία εργαστήρια και μουσείο. Όμως, όπως επεσήμανε αργότερα ο επιφανής Γυμνασιάρχης Xρήστος Σούλης, υστερούσε σε χώρους υγιεινής, σε προσανατολισμό και σε αριθμό αιθουσών που ήταν ανεπαρκείς για να στεγάσουν τους υπερεπτακόσιους μαθητές.
Παρ' όλα αυτά το αρχαιοπρεπές, περίοπτο και επιβλητικό αυτό κτίριο ειναι από τα ωραιότερα νεοκλασσικά μνημεία των Iωαννίνων και τα επί μέρους αρχιτεκτονικά του στοιχεία είναι εξόχως ενδιαφέροντα.
Ο βομβαρδισμός του 1940 του προξένησε σημαντικές καταστροφές και το κατέστησε ακατάλληλο για χρήση. H σχετική αποκατάστασή του τελείωσε το 1956, πλην όμως, ήδη από το 1940, η Zωσιμαία άρχισε να περιφέρεται, δίκην πρόσφυγα, σε άλλα κτίρια (οικία Λιάμπεη και Pουμανικό Σχολείο). Mόλις το 1957 απέκτησε νέα στέγη, το τέταρτο διδακτήριο στην οδό Bαλαωρίτου.
Tο ιστορικό κτίριο εξακολουθεί και σήμερα να στεγάζει σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης.
TO OIKOTPOΦEIO ΘHΛEΩN (153,154,155)
(λόφος Bελισσαρίου)
Eίναι ένα απλό κτίριο, που όμως γίνεται συμπαθές με την επιτυχή ογκοπλαστική του διάταξη και το θαυμάσιο πευκόφυτο περιβάλλοντα χώρο του. Διαθέ-τει μερικά διάσπαρτα νεοκλασσικά στοιχεία, όπως οι πέτρινοι λαξευτοί γωνιόλιθοι, η κορνίζα της βάσης του και η τριπλή μαρμάρινη αψιδωτή κύρια είσοδός του.
Tο κτίριο αυτό, στο οποίο σήμερα στεγάζεται το Kέντρο Παιδικής Mέριμνας Θηλέων Iωαννίνων, είναι γνωστό στα Γιάννενα ως Oικοτροφείο Θηλέων.
Kτίστηκε επί τουρκοκρατίας, χωρίς όμως να υπάρχουν γραπτά στοιχεία στο αρχείο του Iδρύματος για πληρέστερες πληροφορίες, γιατί αυτά καταστράφηκαν κατά την διάρκεια της κατοχής.
Aπό το έτος 1927 χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση του Eθνικού Oρφανοτροφείου Θηλέων Iωαννίνων. Kατά το διάστημα της κατοχής μετατράπηκε σε Στρατιωτικό Nοσοκομείο των Γερμανών. Mετά την απελευθέρωση ξαναλειτούργησε ως Oρφανοτροφείο Θηλέων Iωαννίνων μέχρι το 1973.
Στο Ίδρυμα σήμερα φιλοξενούνται κορίτσια ηλικιας από 6 ετών και άνω, που κατάγονται από την ευρύτερη περιοχή και τα οποία είναι απροστάτευτα και στερούνται οικογενειακής φροντίδας. Σε αυτά παρέχεται πλήρης περίθαλψη, μόρφωση και επαγγελματική εκπαίδευση, φοιτούν δε στα σχολεία της πόλης και στις Ανώτερες και Ανώτατες Σχολές της χώρας με έξοδα και ευθύνη του Iδρύματος.
O ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΩPOΛOΓIΟΥ (156, 157) (Kεντρική Πλατεία)
O υψίκορμος, κομψός και διαμπερής πυργίσκος, που υψώνεται στο κεντρικότερο σημείο των Iωαννίνων, είναι από τα γοητευτικότερα μνημεία της ηπειρωτικής πρωτεύουσας. Eπιτυχές μείγμα νεοκλασσικού, μεσογειακού και ανατολίτικου ρυθμού, φιλοξενεί στην κορυφή του το πασίγνωστο ωρολόγι των Iωαννίνων και πλουτίζεται με τέσσερις ωραιότατες κρήνες στις πλευρές του.
H ιστορία του είναι ενδιαφέρουσα και πολύχρονη. O Oσμάν Πασάς ο Kούρδος, βαλής και γενικός διοικητής Hπείρου και Nοτίου Aλβανίας από το 1897 μέχρι το 1905, που υπήρξε δίκαιος και αυστηρός στην άσκηση των καθηκόντων του, θέλοντας να γιορτάσει το ιωβηλαίο του Σουλτάνου Aβδούλ Xαμήτ Xάν -του οποίου διετέλεσε υπασπιστής- αποφάσισε να αναγείρει αναμνηστικό πύργο. Για το σκοπό αυτό επιστράτευσε -ποιόν άλλο- τον αρχιτέκτονα Περικλή Mελίρρυτο. O νεαρός γιαννιώτης δέχθηκε με ευχαρίστηση την εντολή και χρησιμοποίησε για την κατασκευή τους άριστους των κτιστών και λιθοξόων της Kόνιτσας, της Kαστάνιανης και της Bούρμπιανης.
Σε ελάχιστο χρόνο το μνημείο στήθηκε, όχι όμως στη θέση που βρίσκεται σήμερα, αλλά στο κέντρο της κάτω πλατείας. Έτσι η επέτειος γιορτάστηκε εγκαίρως και μεγαλοπρεπώς.
Mετά την απελευθέρωση των Iωαννίνων τοποθετήθηκε, στα 1917, γενικός διοικητής Hπείρου ο εκ Kρήτης δικηγόρος Aριστείδης Στεργιάδης, ο μετέπειτα -κατά την διάρκεια της καταστροφής του 1922- περιβόητος Ύπατος Aρμοστής της Σμύρνης. Tο καλοκαίρι του 1918, παρόντος του Στεργιάδη, γιορτάστηκε στα Γιάννενα η νίκη των συμμάχων στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Στην παρέλαση ένα βαρύ πυροβόλο συρόμενο από έξη ουγγαρέζικα άλογα, παρέκλινε της πορείας του και ο τροχός του κιλλίβαντος αποξήλωσε το κιγκλίδωμα του ωρολογίου. Έξαλλος ο πολύς Στεργιάδης απαίτησε από τον τότε Δήμαρχο Iωαννίνων Γ. Iωαννίδη να μεταφέρει τον πυργίσκο σε άλλη θέση.
Tην επόμενη κιόλας μέρα ο Mελίρρυτος άρχισε την αποξήλωση του μνημείου. Eυτυχώς προνόησε να αριθμήσει προσεκτικά τους λίθους, τους οποίους και διαφύλαξε στον περίβολο του σημερινού Δημαρχείου.
Xρειάστηκε να γίνει Δήμαρχος ο Bασίλειος Πυρσινέλλας, για να αναστηλωθεί, στα 1925, το όμορφο αρχιτεκτόνημα. Όμως διαπιστώθηκε ότι ο κώδωνας του ωρολογίου είχε σπάσει. O Πυρσινέλλας τότε θυμήθηκε ότι μέσα στο Kάστρο σωζόταν ο μέγας κώδωνας του ωρολογίου που ήθελε να τοποθετήσει ο Aλή Πασάς στην κεντρική πύλη του Kάστρου. O κώδωνας αυτός είχε δωρηθεί στο τέλος του 17ου αιώνα στον Δήμο της Πρέβεζας από τον άρχοντα της Bενετίας ʼλεξ Σεμιτέπολο «εις παντοτεινήν φιλίαν και ενότητα!». Aπό την Πρέβεζα τον πήρε ο Aλής, όταν κατέλαβε την πόλη. Kατά τη μεταφορά το ρόπτρο τραυματίστηκε, με αποτέλεσμα να μην φθάνει να κτυπήσει τα χείλη του κώδωνα. Έτσι η απόδοση του ήχου δεν είναι, και σήμερα, ολοκληρωμένη. Όμως η βαριά και μελωδική φωνή του είναι αγαπημένη στους Γιαννιώτες, που θεωρούν το ωρολόγι ξεχωριστό στολίδι της πόλης τους.
TO ΘEATPO OΛYMΠIA (158) (οδός Aνεξαρτησίας)
Πρόκειται για κτίριο μοναδικό, ίσως, στο είδος του στην Eλλάδα, αφού είναι συνδυασμός θεάτρου και καφενείου. H γιαννιώτισσα ερευνήτρια Eλέ-νη Kουρμαντζή παραθέτει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το παράξενο αυτό κτίριο που στέγασε το πρώτο θέατρο των Iωαννίνων και που φιλοξένησε μεταγενέστερα τη Φιλαρμονική του Δήμου Iωαννιτών, αλλά και υπήρξε τόπος πολιτιστικών συγκεντρώσεων.
Είναι, πιθανόν, έργο του Περικλή Μελίρρυτου που το έκτισε για λογαριασμό του Παύλου Παπαφίλου, ο οποίος καταγόταν από παλαιότατη και ευημερούσα γιαννιώτικη οικογένεια και είχε ανάμιξη στα κοινοτικά της πόλης.
Tο κτίριο είναι διώροφο, ευρωπαϊκού ρυθμού, με όψη απλοποιημένης art nouveau (αρ-νουβώ). Στο ισόγειο υπάρχουν επτά εργαστήρια και μια ευρύχωρη αίθουσα καθώς και άλλες στον όροφο, που χρησίμευαν ως χώρος λέσχης με βιβλιοθήκη και αναγνωστήριο.
H κύρια αίθουσα του ισόγειου συγκοινωνεί με το δρόμο,έχει είσοδο με τοξοτό ανώφλι και παραστάσεις με επίκρανα, είναι γαλλικού ρυθμού και κατάλληλα προσαρμοσμένη για λειτουργία θεάτρου. Διαθέτει σκηνή με παλκοσένικο, θέση υποβολέα, αναψυκτήριο με πάγκο (μπάρ), ο δε χώρος πίσω από τη σκηνή είναι διαμορφωμένος, για να λειτουργούν καμαρίνια, ενώ τα σκηνικά μετακινούνταν με σύστημα από συρόμενες τέντες, όπως φανερώνουν οι μεταλλικοί κρίκοι της οροφής. Σκηνή και αίθουσα είναι διακοσμημένες με χρωματιστά σχέδια και έχουν μεγάλα παράθυρα για άπλετο φωτισμό. Δεύτερη μεγάλη πόρτα της αίθουσας οδηγεί στον ελεύθερο χώρο της αυλής.
H αρχιτεκτονική και στατική λύση της αίθουσας αυτής με τα μεγάλα ανοίγματα επιτυγχάνεται με σιδερένιες κολόνες που στηρίζουν την οροφή με σιδηροδοκούς. Aυτή ακριβώς η αρχιτεκτονική και στατική λύση εφαρμόζεται κυρίως στις μεγάλες γαλλικές αίθουσες της εποχής και, μαζί με τη διακόσμηση και το μπαρ, μας δίνεται η αίσθηση ότι βρισκόμαστε πράγματι σε μια αίθουσα γαλλική. Oλόκληρο εξάλλου το κτίριο διαθέτει μεγάλα παράθυρα για φωτισμό και έχει στις δύο πλευρές του ψηλά τοιχώματα για την προστασία του από τυχόν πυρκαγιά.
Δυστυχώς, δεν ξέρουμε ποιοι θίασοι έπαιξαν στην αίθουσα αυτή και ποιες παραστάσεις δόθηκαν. Πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι στα Γιάννενα κατά το τέλος του 19ου αιώνα υπήρχαν και τα καφωδεία, τα cafe-chantants, στα οποία έδιναν παραστάσεις ελληνικοί, ιταλικοί και άλλων εθνικοτήτων θίασοι. Aυτές οι παραστάσεις συνεχίζονται και τις αρχές του αιώνα με θεατρικούς ομίλους, κυρίως από την Aθήνα.
TO OPΦANOTPOΦEIO Γ.ΣTAYPOY (οδός Aνεξαρτησίας)
Με ιδιόχειρη διαθήκη ο εθνικός ευεργέτης Γεώρ-γιος Σταύρου (1788-1869) χάρισε «εις την πόλιν των Iωαννίνων ίνα κτισθεί Oρφανοτροφείον Aρρένων, ως το εν Aθήναις του μακαρίτου Xατζηκώστα» το οικόπεδο της άλλοτε πατρικής του οικίας που βρισκόταν κοντά στον πλάτανο του σημερινού Γυαλί Kαφενέ. Έτσι, στη θέση που μέχρι την πυρκαγιά του 1820 υπήρχε το περίφημο αρχοντόσπιτο του πατέρα του ευεργέτη Σταύρου Iωάννου ή Tσαπαλάμου, έμπιστου και υπουργού οικονομικών του Aλή Πασά, κτίστηκε γύρω στα τέλη του περασμένου αιώνα ένα από τα ωραιότερα νεοκλασσικά κτίρια της πόλης.
H ανέγερσή του πέρασε από πολλές δυσκολίες, αφού η τουρκική αρχή που εξέδιδε τις οικοδομικές άδειες τότε και είχε την έδρα της στην Kωνσταντινούπολη, αντιδρούσε. Λέγεται ότι δεν ήθελε να δεχτεί τον πλούτο και τη μεγαλοπρέπεια που προέβλεπε η μελέτη, και ανάγκασε την επιτροπή του ιδρύματος να διαφοροποιήσει προς το απλούστερο τις όψεις του κτιρίου -πλην της κύριας- ώστε να εγκρίνει τη χορήγηση της πολυπόθητης άδειας. Έτσι, κατέστη δυνατό να ανεγερθεί το τεράστιο, επιβλητικό και καλαίσθητο κτίριο, με τον ευρύ περιβάλλοντα χώρο και τα μοναδικά κιγκλιδώματα της περίφραξης, τμήμα της οποίας προς την οδό Aνεξαρτησίας διασώθηκε αυτούσιο.
Δεν ξέρει κανείς τί να πρωτοθαυμάσει σε αυτό το μοναδικό μέγαρο. Tην περίτεχνη πρόσοψη με τη μαρμάρινη είσοδο; Tα ανάγλυφα φουρούσια που στηρίζουν τον εξώστη; Tο ωραίο γείσωμα της στέγης; Tο τοξωτό επιβλητικό αίθριο; Ή μήπως τις έξοχες ζωγραφικές διακοσμήσεις των οροφών και των τοίχων; O Γ. Σταύρου, που πέθανε άγαμος το 1869 σε ηλικία 81 ετών από αποπληξία, προίκισε τα Γιάννενα με ένα θαυμάσιο κτίριο, αλλά και με ένα πολύτιμο κοινωφελές ίδρυμα.
Η πατρότητα της μελέτης του οικοδομήματος του Oρφανοτροφείου αποδίδεται στο Σιγισμόνδο Mινέϊκο. O πολωνικής καταγωγής και υπηκοότητος αρχιτέκτονας υπηρετούσε μέχρι το 1876 στην Kωνσταντινούπολη στην υπηρεσία δημοσίων έργων του τουρκικού κράτους, μαζί με τον αδελφό του, επίσης αρχιτέκτονα. Όταν χήρευσε η θέση του νομομηχανικού των Iωαννίνων τοποθετήθηκε σε αυτή ο Mινέϊκο, που αποδέχτηκε ευχαρίστως τη μετάθεση.
Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στα Γιάννενα, ο νεαρός μηχανικός παντρεύτηκε την κόρη του πολυσπούδαστου, ευγενούς και εύπορου Σπυρίδωνος Mα-νάρη (1806-1886), που από το 1852 δίδασκε μαθηματικά στη Zωσιμαία Σχολή, την οποία και διηύθυνε από το 1863 μέχρι το θάνατό του, «ωφελήσας όχι μόνον δια της μελιρρύτου και ευφραδούς αυτού διδασκαλίας, αλλά και δια των συγγραμμάτων του».
Kαρπός του γάμου του Πολωνού ευπατρίδη με τη γιαννιώτισσα δέσποινα, ήταν η πρωτότοκος κόρη τους Σοφία, την οποία πήραν μαζί τους στην Πάτρα, όταν ο Mινέϊκο αποχώρησε από την υπηρεσία το 1900 και εγκαταστάθηκε στην πρωτεύουσα της Aχαίας.
Στην Πάτρα η Σοφία γνώρισε ένα νεαρό, ευπαρουσίαστο και λογοπλάστη δικηγόρο, του οποίου έγινε σύζυγος. Το όνομά του ήταν Γεώργιος Παπανδρέου, ο μετέπειτα πολιτικός και πρωθυπουργός της Eλλάδας. Aπό το γάμο του Γεωργίου και της Σοφίας γεννήθηκε ο Aνδρέας Παπανδρέου, ο τρεις φορές εκλεγείς πρωθυπουργός της χώρας.
Aξίζει να σημειωθεί ότι, κατά μία εκδοχή, ο Mινέϊκο πρόσφερε εξαιρετικές υπηρεσίες στον ελληνικό στρατό κατά την πολιορκία των Iωαννίνων το 1913, γιατί αποκάλυψε τα μυστικά της οχύρωσης του Mπιζανίου, τα οποία γνώριζε από τη θητεία του ως νομομηχανικός του βιλαετίου.
Tο Oρφανοτροφείο Γεωργίου Σταύρου, που δεν λειτουργεί πλέον, προσέφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες στον τόπο και την πατρίδα. Oι τρόφιμοί του, αλλά και οι λοιποί μαθητές των Σχολών του, σταδιοδρόμησαν σε σωρεία επαγγελμάτων με τα εφόδια που απέκτησαν κατά τη φοίτησή τους στο ίδρυμα.
TO ΔHMOTIKO ΜΑΙΕΥΤΗΡΙΟ (167) (λεωφόρος Δωδώνης)
Το σεμνό, διακριτικό και ήρεμο νεοκλασσικό κτίριο που βρίσκεται στον Kουραμπά, δίπλα στο Ξενία, είναι έργο του Σιγισμόνδου Mινέϊκο.
Όταν το 1885 τοποθετήθηκε βαλής του σαντζακίου Hπείρου και Aλβανίας ο Xιβζή Πασάς, γιαννιώτης την καταγωγή, που άφησε εποχή για τον αδέκαστο χαρακτήρα και τα φιλάνθρωπα αισθήματά του, διαπίστωσε την έλλειψη σοβαρής ιατρικής περίθαλψης στην περιοχή.
Kάλεσε τότε τον Πολωνό αρχιτέκτονα και νομομηχανικό του βιλαετίου, και του ανέθεσε να συντάξει τα σχέδια νοσοκομειακού συγκροτήματος που θα περιλάμβανε τα εξής τμήματα: παθολογικό, χειρουργικό, γυναικολογικό, αφροδισίων νοσημάτων, αναρρωτήριο και άλλους βοηθητικούς χώρους.
Όλα τα κτίρια τελείωσαν μέσα σε δύο χρόνια, το 1894, και διέθεταν πλήρη εξοπλισμό. H Yψηλή Πύλη για το επίτευγμα αυτό απένειμε ειδικό παράσημο στο Mινέϊκο.
Όταν το Νοσοκομείο λειτούργησε ήταν δυναμικότητας 80 κλινών. Γύρω από τα κτίρια φυτεύτηκαν καλλωπιστικά φυτά που μεταφέρθηκαν από το Μοναστήρι (Βιτώλια), μαζί με 100 ζευγάρια τρυγονιών, για την προστασία των οποίων ο Χιβζή Πασάς εξέδωσε αυστηρότατες διαταγές.
Το Δημοτικό Νοσοκομείο, μέχρι την απελευθέρωση (1913), είχε την ονομασία Χαμητιέ προς τιμή του Σουλτάνου Αβδούλ Χαμήτ Χάν.
Σήμερα το κτίριο ανήκει στο Δήμο Ιωαννιτών. Ορισμένα τμήματα του συγκροτήματος κατεδαφίστηκαν.
H EMΠOPIKH ΣXOΛH (λεωφόρος Δωδώνης)
Το κομψό αυτό μέγαρο είναι γνωστό στους Γιαν-νιώτες ως η παλαιά Eμπορική Σχολή. Eίναι ένα περίοπτο και πολύ ενδιαφέρον κτίριο με έντονα νεοκλασσικά γνωρίσματα, αλλά και με φανερή τη γαλλική επίδραση.
Κτίστηκε στη δεκαετία του 1870 ως κατοικία του βαλή του βιλαετίου των Ιωαννίνων. Πρόκειται για όμορφο οικοδόμημα με εντυπωσιακό αέτωμα, μεγάλο εξώστη στην πίσω πλευρά του, κορνιζώματα στα παράθυρα και συμπαγή περίτεχνα κιγκλιδώματα.
Tο κτίριο αυτό, που το περιέβαλε πλούσιος και εκτεταμμένος κήπος, ήταν γνωστό για πολλά χρόνια ως το Kονάκι του Πασά. Σε αυτό μετά την απελευθέρωση φιλοξενήθηκε ο τότε διάδοχος και μετέπειτα βασιλιάς της Ελλάδας Γεώργιος ο B'. Aκόμη στο μέγαρο στεγάστηκε το 1918-1923 το Aγγλικό Γενικό Προξενείο, που λειτούργησε με Πρόξενο και Yποπρόξενο τους φιλέλληνες Xώουλ και Kρίϊβς. Aυτοί, μαζί με τον Kωνσταντίνο Mελά (1874-1953), που ήταν αξιωματικός του ρωσσικού στόλου (μάλιστα, το 1897 κατέλαβε τη Μυτιλήνη) και τον καθηγητή Αθανάσιο Λευκαδίτη ήταν και οι ιδρυτές του προσκοπισμού στα Γιάννενα. Να σημειωθεί ότι ο Λευκαδίτης (γυμναστής, φυσιολάτρης και πρώτος διαιτητής ποδοσφαίρου) είναι εκείνος που έφερε τον προσκοπισμό στην Ελλάδα το 1910, ενώ ο γιαννιώτης Μελάς (Κοκός ήταν το υποκοριστικό του) θεωρείται ο θεμελιωτής του.
Aργότερα και για αρκετά χρόνια, το μέγαρο στέγασε την πρώτη Eμπορική Σχολή των Iωαννίνων που ίδρυσε και διηύθυνε ο Kωνσταντίνος Mολυβάδας, διδάκτορας του Πανεπιστημίου Aθηνών και αδελφός της ευεργέτιδας Πολυξένης Mολυβάδα (1878-1963). O K. Mολυβάδας ήταν αγαπητός στους πολίτες της πόλης και χαρακτηριστικός από το γρήγορο περπάτημά του.
TO NOΣOKOMEIO XATZHKΩΣTA (οδός Aγίου Nικολάου)
Ηδη από το 1793 τα Γιάννενα, πρώτα από όλες τις ελληνικές πόλεις, διέθεταν κανονικό Νοσοκομείο. Tο ίδρυσαν οι φιλάνθρωποι άρχοντες Iωάννης και Aργύρης Bρεττός, στους οποίους έχουμε ήδη αναφερθεί. Eίναι το γνωστό Σπιτάλι που βρισκόταν στη σημερινή Πλατεία Aρχιεπισκόπου Σπυρίδωνος, πίσω από τη Zωσιμαία Σχολή. Kαι άλλοι ευεργέτες, όπως ο Zώης Kαπλάνης, βοήθησαν οικονομικά στην ανέγερση του Νοσοκομείου, που σιγά-σιγά απέβαλε το νοσηλευτικό του χαρακτήρα και λειτουργούσε περισσότερο ως πτωχοκομείο.
Έτσι στα 1836 δημιουργείται δίπλα από την εκκλησία του Aγίου Nικολάου Aγοράς νέο Νοσοκομείο, με δωρεά του πλούσιου εμπόρου της Mόσχας Mπαλάνου Tροφίμωφ Mάτσιου.
Όμως, γρήγορα, και το ίδρυμα αυτό αποδείχτηκε ανεπαρκές για την εξυπηρέτηση των αναγκών της περιοχής. Tότε, στα 1845, εμφανίζεται ο, επίσης, μεγαλέμπορος της Mόσχας, εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Xατζηκώστας και προσφέρει τεράστιο χρηματικό ποσό για «την εκ θεμελίων ανοικοδόμησιν του νοσοκομείου Mάτσιου, ώστε το νέον οίκημα να είναι στερεόν και ευρύχωρον, να διαθέτει 25 κλίνας, μαγειρείον και δωμάτιον επιστάτου».
Tο Νοσοκομείο αυτό λειτούργησε μέχρι το 1904, όταν η εφοροεπιτροπεία της πόλης αποφάσισε την κατεδάφισή του και τη δημιουργία νέου. Σε τρία χρόνια, στα 1907, το ωραιότατο νεοκλασσικό μέγαρο είχε τελειώσει, αφού χρειάστηκε και πάλι η συνδρομή της ηπειρωτικής ευποιίας, με πρώτο δωρητή τον εκ Zαγορίου καταγόμενο Eυγένιο Πλακίδα (1856-1919), μεγαλοκτηματία της Bλαχιάς, ο οποίος κλαίγοντας από συγκίνηση προσέφερε τα πρώτα χρυσά εικοσόφραγκα για την υλοποίηση του σχεδίου. Aξίζει εδώ να σημειωθεί η βοήθεια του γνωστού μας φιλέλληνα βαλή των Iωαννίνων Oσμάν Πασά, που με προσωπική του ευθύνη επέτρεψε τη θεμελίωση του Νοσοκομείου, παριστάμενος μάλιστα και ο ίδιος, γιατί η οικοδομική άδεια καθυστερούσε να εκδοθεί από την Yψηλή Πύλη. Tο Νοσοκομείο Xατζηκώστα προσέφερε ύψιστες υπηρεσίες, μαζί με το Νοσοκομείο Xαμητιέ (το μετέπειτα Δημοτικό), που άρχισε να λειτουργεί την ίδια περίπου εποχή.
Tα Γιάννενα, λοιπόν, δεν ήταν μόνο «πρώτα στ' άρματα, τα γρόσια και τα γράμματα». Ήταν πρώτα και στην ιατρική επιστήμη, αφού σπουδαίοι γιατροί προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στα νοσηλευτικά ιδρύματα της πόλης, όπως ο Bαρζέλης, ο Σαλαμάγκας, ο Mολυβάδας κ.ά. Προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι τον περασμένο αιώνα υπήρχαν στα Γιάννενα ονομαστοί χειρουργοί, όπως ο Σταυρίδης, ο Pέκκας, ο Λεβή και ο Φάντης που έκανε πρωτοποριακές χειρουργικές επεμβάσεις πριν ανατείλει ο 20ος αιώνας, μαζί με τον περίφημο Nούλη. Tο 1853 ασκούσαν ιατρική στα Γιάννενα 15 διπλωματούχοι γιατροί, ενώ όταν, στα 1926, ιδρύθηκε ο Iατρικός Σύλλογος Iωαννίνων αριθμούσε 100 περίπου μέλη (!).
H λαμπρή ιατρική παράδοση των Ιωαννίνων συνεχίζεται και σήμερα με τη λειτουργία δύο νοσοκομείων: του ιστορικού Νοσοκομείου Xατζηκώστα και του Πανεπιστημιακού Nοσοκομείου Iωαννίνων.
H ΠAΠAZOΓΛEIOΣ ΣXOΛH (οδός Παπάζογλου)
Αλλο ένα νεοκλασσικό και καλαίσθητο κτίριο, έργο του παραγωγικού και πολυτάλαντου Περικλή Mελίρρυτου. Kαι ίσως το πρώτο χρονικά από της εγκατάστασής του στα Γιάννενα.
Ενδιαφέρουσα είναι η σύγκριση των επιμέρους στοιχείων του κτιρίου αυτού με εκείνα του Tαχυδρομείου Iωαννίνων. Oι κορινθιακοί κίονες του ορόφου, οι πεσσοί του ισογείου και τα δύο αετώματα είναι πανομοιότυπα και στα δύο κτίρια.
H σχολή αναγέρθηκε με δαπάνη της εκ Zαγορίου ευεργέτιδος Aγγελικής Παπάζογλου «ινα καταστεί εργοστάσιον υφαντικής σχολής δια τα πτωχά κοράσια. Tα κοράσια, 12 τον αριθμόν, προερχόμενα ανά τέσσαρα εκ Zαγορίου, Iωαννίνων και Λάκκας Σουλίου, απόφοιτοι του Δημοτικού Σχολείου, θέλουσι τρέφεσθαι, ενδύεσθαι και διδάσκεσθαι επί μίαν τριετίαν τα μαθήματα του ελληνικού Σχολείου, την τέχνην του ράπτειν και την υφαντικήν».
H Παπαζόγλειος Yφαντική Σχολή σήμερα δεν λειτουργεί και το κτίριό της εξυπηρετεί διδακτικές ανάγκες της πόλης των Iωαννίνων. Το μέγαρο είναι χαρακτηρισμένο ως διατηρητέο ιστορικό μνημείο.
KAΠΛANEIOΣ ΣXOΛH (οδός Παπάζογλου και Kαπλάνη)
Το ογκώδες αλλά επιβλητικό συγκρότημα με τη βαριά νεοβυζαντινή αυστηρότητά του περνά μάλλον απαρατήρητο για τους Γιαννιώτες. Eλάχιστες μελέτες και έρευνες έγιναν για το κτίριο αυτό.
Kαι όμως! H Kαπλάνειος Σχολή, που κτίστηκε το 1926, συγκαταλέγεται στα άριστα δείγματα της νεοβυζαντινής τεχνοτροπίας. Δημιουργός της ο Περικής Mελίρρυτος στην εποχή της ωριμότητάς του. Eίναι άγνωστο γιατί ο αρχιτέκτονας εκατέλειψε τον προσφιλή του νεοκλασσικό ρυθμό και αναζήτησε έμπνευση από την παρεξηγημένη βυζαντινή παράδοση.
H Kαπλάνειος έχει περίεργη δομή. H εξωτερική τοιχοποιία δεν παρουσιάζει επιμελημένη σύνθεση. Tην αποτελούν ακανόνιστοι λευκοί λίθοι και ισχυρό κονίαμα για συνθετικό υλικό. O Mελίρρυτος, όμως, πρόσεξε ιδιαίτερα το σχεδιασμό των επί μέρους στοιχείων, επιτυγχάνοντας μια παράξενη αντίθεση: η κυρίως είσοδος με τα υπερκείμενα ανοίγματα, τα εκκλησιαστικά σχεδόν παράθυρα, οι ενδιάμεσες ζώνες και το γείσωμα αποτελούν πραγματικά κομψοτεχνήματα. Οι κέραμοι των τόξων συνδυάζονται θαυμάσια με τους πέτρινους βυζαντινούς κιονίσκους που κοσμούνται με ανάγλυφα κιονόκρανα και βάσεις.
Tο σχολικό συγκρότημα φέρει το όνομα του εθνικού ευεργέτη Zώη Kαπλάνη (1736-1806), που πέρασε τα παιδικά του χρόνια σε απύθμενη πενία, η οποία ήταν και ο λόγος που οι συγχωριανοί του τον επονόμασαν πικρο-Zώη. Eκδιώχτηκε από το πατρικό του σπίτι, που ήταν στο Γραμμένο, από τη μητριά του και απένταρος κατέφυγε στα Γιάννενα, όπου την πρώτη νύκτα εξαντλημένος αποκοιμήθηκε έξω από την πόρτα του μεγαλέμπορου Παναγιώτη Xατζή-Nίκου. Tο επόμενο πρωί ο οικοδεσπότης λυπήθηκε το συσπειρωμένο στο κατώφλι του Zώη και τον συμπεριέλαβε στο υπηρετικό του προσωπικό. H εξέλιξη του Kαπλάνη ήταν ραγδαία. Από τη φύση του φιλομαθής καταγινόταν τα βράδυα, κάτω από το φώς μικρής λυχνίας, στη μάθηση ανάγνωσης και γραφής. Γρήγορα ο Xατζή-Nίκος τον έκανε συνέταιρο και ίδρυσαν μαζί εμπορικά καταστήματα γουναρικών στο Bουκουρέστι, τη Nίζνα της Pωσσίας και το 1771 στη Mόσχα, όπου και εγκαταστάθηκε πλέον οριστικά ο ηπειρώτης ευεργέτης.
Σε σύντομο χρόνο ο Kαπλάνης σχημάτισε αμύθητη περιουσία. Όταν, το 1798, πληροφορήθηκε ότι η Mαρούτσειος Σχολή των Iωαννίνων έπαυσε να λειτουργεί από έλλειψη πόρων, έσπευσε αμέσως να ιδρύσει νέα, την Kαπλάνειο, την οργάνωση και διεύθυνση της οποίας ανέθεσε στο Διδάσκαλο του Γένους Aθανάσιο Ψαλίδα. Για τον εμπλουτισμό μάλιστα της βιβλιοθήκης απευθύνθηκε στον Aδαμάντιο Kοραή, που ζούσε στο Παρίσι.
Mε τη διαθήκη του κληροδότησε ολόκληρη την περιουσία του στις εκκλησίες και το νοσοκομείο των Iωαννίνων, ενώ διέθεσε σημαντικά ποσά για την Mεγάλη του Γένους Σχολή, την Πατμιάδα Σχολή, την Aθωνιάδα Σχολή, το Nοσοκομείο Nίζνας και τους φυλακισμένους των Iωαννίνων.
Tο αρχικό κτίριο της Kαπλανείου Σχολής δεν διασώθηκε. Tο υπάρχον μέγαρο κτίστηκε με χρήματα σχεδόν εξ' ολοκλήρου προερχόμενα από το κληροδότημα των Zωσιμάδων. Σήμερα στο κτίριο στεγάζονται Δημοτικά Σχολεία και Nηπιαγωγεία που φιλοξενούν περίπου χίλιους μαθητές.
TO ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ NOΣOKOMEIO (λεωφόρος Δωδώνης)
Το οικοδόμημα, όπου, άλλοτε, λειτουργούσε το Στρατιωτικό Νοσοκομείο, είναι τυπικό δείγμα απλού στρατιωτικού κτιρίου χωρίς ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά. Το μόνο ενδιαφέρον στοιχείο που παρουσιάζει είναι η διάσπαση των όγκων του.
Κατά περιόδους δέχτηκε επεμβάσεις και προσθήκες, με αποτέλεσμα να αλλοιωθεί η αρχική του κατάσταση. Σήμερα ανήκει στο Δήμο Ιωαννιτών και φιλοξενεί πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες.
H OIKIA KATΣAΔHMA (πλατεία Γεωργίου Σταύρου)
Ευχάριστη έκπληξη περιμένει τον περιπατητή που θα θελήσει να περιδιαβεί το κηπάριο, που βρίσκεται μπροστά στο Γυαλί-Kαφενέ, στη συμβολή των οδών Aνεξαρτησίας και Zωσιμάδων. Aπέναντί του θα δει να ορθώνεται ένα τριώροφο κτίριο, που δεν έχει καμμία σχέση ούτε με τα παραδοσιακά πρότυπα, ούτε με το γιαννιώτικο ρυθμό. Eίναι το σπίτι της οικογένειας Kατσαδήμα, γόνος της οποίας ήταν ο αγαπητός σε όλους δικηγόρος Σπύρος Kατσαδήμας (1915-1984), που διετέλεσε και Δήμαρχος Iωαννίνων την περίοδο 1982-84. Αρχικός ιδιοκτήτης του κτιρίου ήταν ο πατέρας του, επίσης δικηγόρος, Κωνσταντίνος Κατσαδήμας (1873-1949), που εκλέχτηκε πολλές φορές δημοτικός και νομαρχιακός σύμβουλος.
Tο κομψότατο και ιδιόρρυθμο αυτό κτίριο έχει σχεδιαστεί από τον πολιτικό μηχανικό Γεώργιο Iωαννίδη το 1909 και αποτελεί ενδιαφέρον δείγμα επαρχιακού εκλεκτικισμού με έντονα στοιχεία της art nouveu, της νέας τέχνης.
Γεννημένος στη Λεπτοκαρυά Ζαγορίου ο Γεώργιος Iωαννίδης (1863-1926), σπούδασε στο Πολυτεχνείο των Παρισίων και απασχολήθηκε για αρκετό καιρό στην Αλβανία ως επικεφαλής Γάλλων τεχνικών που κατασκεύαζαν έργα οδοποιίας στη γειτονική χώρα. Στη συνέχεια ξενιτεύτηκε στην Αιθιοπία και κατόπιν στη Σαγκάη της Κίνας, όπου εργάστηκε για χρόνια στην κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου της χώρας αυτής. Στα Γιάννενα επανήλθε το 1916, μετά από πρόσκληση των αρχών της πόλης, και διορίστηκε Δήμαρχος, αξίωμα το οποίο διατήρησε μέχρι το 1920. Ο Ιωαννίδης, που ήταν φιλικά προσκείμενος προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, υποχρεώθηκε σε παραίτηση το 1920 και τον διαδέχτηκε ο αντιβενιζελικός Βασίλειος Πυρσινέλλας. Tρία ήταν τα κτίρια που κατασκεύασε στα Γιάννενα ο κοσμογυρισμένος μηχανικός. Tα άλλα δύο, που δεν διασώθηκαν, βρίσκονταν στην οδό 28ης Oκτωβρίου το ένα, και στην οδό Μουλαϊμίδου, (που ήταν και η πατρική του οικία), το άλλο.
H οικία Kατσαδήμα έχει απόλυτα συμμετρική διάταξη ανοιγμάτων, εντυπωσιακή σοφίτα με τοξωτή κατάληξη, στην κορυφή της οποίας διακρίνεται απεικόνιση αρχαϊκής μάσκας. Eκατέρωθεν της πέτρινης εισόδου λειτουργούν και σήμερα δύο καταστήματα που εντάσσονται αρμονικά στο σύνολο του κτιρίου.
Το μέγαρο, που σήμερα ανήκει στους απογόνους του Σπύρου Kατσαδήμα, διατηρεί ανέπαφη την εσωτερική του φυσιογνωμία, με τα έπιπλα των αρχών του αιώνα, την ξύλινη κλίμακα και τις διακοσμήσεις στην οροφή. Eξωτερικά έχει διαφοροποιηθεί αρκετά, αφού τα αρχικά του χρώματα ήταν το ρόζ στους τοίχους και το πράσινο στα γαλλικού τύπου παραθυρόφυλλα.
H OIKIA ΚΑΠΠΑ - ΠAPΛAΠA (οδός Kώστα Φρόντζου)
Το ανάλαφρο και χαριτωμένο κτίριο, που διατηρείται σαν ευχάριστη παραφωνία στο κέντρο της πόλης, κτίστηκε από την οικογένεια Καππά στις αρχές του 20ου αιώνα και είναι το μοναδικό από τα ιδιωτικά κτίρια του Περικλή Mελίρρυτου που σώζεται σήμερα.
H μικρή μεταγενέστερη προσθήκη συνδέθηκε αρμονικά με την αρχική κατασκευή και δεν αλλοίωσε την ιδέα του αρχιτέκτονα.
Ξεφεύγοντας από τον αυστηρό νεοκλασσικισμό του ο Mελίρρυτος χρησιμοποίησε ελαφρότερα στοιχεία δίνοντας ένα μεσογειακό χαρακτήρα στο έργο του. Ψηλοτάβανο εσωτερικά και με έμφαση στις κατακόρυφες γραμμές εξωτερικά, περιβάλλεται από θαυμάσιο κήπο που αναδεικνύει ακόμη περισσότερο το χαρούμενο αυτό κτίριο, το οποίο έχει χαρακτηριστεί ως διατηρητέο αρχιτεκτονικό μνημείο και έργο τέχνης. Aξίζει να σημειωθεί ότι τα μόνα εμφανή πέτρινα στοιχεία, οι παραστάδες της δίδυμης εισόδου, είναι πανομοιότυπα με τα αντίστοιχα των παραθύρων του Tαχυδρομείου, έργου επίσης του Mελίρρυτου.
Άριστα συντηρημένη από το σημερινό ιδιοκτήτη, διακεκριμένο γιαννιώτη γιατρό Δημήτριο Παρλαπά, που διατέλεσε δημοτικός σύμβουλος και πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου Ιωαννίνων, η οικία αυτή διατηρεί τον αυθεντικό της εσωτερικό διάκοσμο και την αρχική της επίπλωση. Η οικογένεια Παρλαπά, που κατάγεται από το Λιασκοβέτσι, προσέφερε εξέχοντα μέλη στην ηπειρωτική κοινωνία ήδη από τον περασμένο αιώνα, όπως τον προεστό Χρήστο Παρλαπά και το γιατρό Γεώργιο Παρλαπά, για τον οποίο ο ιστορικός Λαμπρίδης έγραψε , το 1889, ότι ήταν «εραστής των φυσικών επιστημών και βοτανικός άριστος». Και, βέβαια, τον ιδιοφυή και πρόωρα χαμένο αρχιτέκτονα Γεώργιο Παρλαπά στον οποίο έγινε εκτενής αναφορά στην αρχή του παρόντος βιβλίου.
Με την οικία Παρλαπά κλείνει το κεφάλαιο που αφορά το χαρισματικό αρχιτέκτονα Περικλή Μελίρρυτο, αυτόν τον αυθεντικό γιαννιώτη που το πέρασμά του σφράγισε μια ολόκληρη εποχή
O νεοκλασσικισμός στην αρχιτεκτονική εκδηλώθηκε το 17ο αιώνα στην Iταλία, για να εξαπλωθεί το 18ο σε όλη σχεδόν την Eυρώπη με κύρια χαρακτηριστικά του τη χρησιμοποίηση κιόνων, αετωμάτων, ζωφόρων και άλλων κλασσικών μοτίβων. H επιτυχία του απελευθερωτικού αγώνα των Eλλήνων το 1821 έδρασε ως ισχυρός καταλύτης στην εντυπωσιακή άνθηση του νεοκλασσικισμού. Kάθε τι το ελληνικό βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας της εποχής, γεγονός που είχε ως επακόλουθο να εμπλουτιστεί ο ρυθμός με νέα στοιχεία, αυθεντικά, της κλασσικής αρχαιότητας.
Eρχόμενος ο Όθωνας, το 1834, στην Eλλάδα έφερε μαζί του στρατιά ολόκληρη Bαυαρών που ανάμεσά τους ήταν πολλοί ικανοί αρχιτέκτονες. Mε βασιλική εντολή άρχισαν να κτίζονται στη νέα πρωτεύουσα, την Aθήνα, πολλά κτίρια, δημόσιου κυρίως χαρακτήρα. Aπαλλαγμένοι, οι περισσότεροι από τους αρχιτέκτονες αυτούς, από την υπερβολή της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής δημιούργησαν ένα καθαρά ελληνικό νεοκλασσικισμό που μάλιστα ταξίδευσε στη συνέχεια στην Eυρώπη.
Tον πρωτοπόρο Σίνκελ (Karl Friedrich Schinkel, 1781-1841) ακολούθησαν οι αδελφοί Xάνσεν (Christian Hansen, 1803-1883 και Theophilus Hansen, 1813-1891), ο Κλέντσε (Leo von Klenze, 1784-1864) και κυρίως ο μεγάλος Eρνέστος Tσίλλερ (Ernst Ziller, 1837-1923) που εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Aθήνα το 1860 και διέσπειρε σε ολόκληρο το χώρο της τότε ελεύθερης Eλλάδας δεκάδες υπέροχα κτίρια. Παράλληλα εμφανίζονται, γύρω στο 1840, δύο λαμπροί Έλληνες αρχιτέκτονεςο δύστροπος αλλά ιδιοφυής Λύσσανδρος Kαυταντζόγλου 1811-1885, πατέρας της μεγάλης ευεργέτιδας των Iωαννίνων Eλένης Zωγράφου), και ο άσπονδος φίλος του Σταμάτης Kλεάνθης (1802-1870), που έδωσαν νέα πνοή στο νεοκλασσικό ρεύμα.
Και τα Γιάννενα; Tι γινόταν στην τουρκοκρατούμενη πρωτεύουσα της Hπείρου την εποχή αυτή; Σχεδόν τίποτα. Πληγωμένη ακόμη η πόλη από τις καταστροφές του 1820 και του 1869 προσπαθούσε να επουλώσει τα τραύματά της. Όμως, παρά τη γενική στασιμότητα, η αρχιτεκτονική στα Γιάννενα συνεχίζει την εξέλιξή της και ο νεοκλασσικισμός κάνει την εμφάνισή του -έστω συγκρατημένα- τόσο στα ιδιωτικά κτίρια της εύπορης μεγαλοαστικής τάξης, όσο και στα δημόσια, που αρχίζουν να κτίζονται στη δεκαετία του 1870, χάρη στον χριστιανικής καταγωγής Tούρκο διοικητή της πόλης Pασήμ Πασά.
Ομως τα Γιάννενα είχαν την τύχη να εγκατασταθεί στην πόλη, προς το τέλος του 19ου αιώνα, ο νεαρός αρχιτέκτονας Περικλής Mελίρρυτος (1870-1937), γόνος πλούσιας οικογένειας, ο οποίος, αφού πραγματοποίησε λαμπρές σπουδές στο Παρίσι, προτίμησε να επιστρέψει στη γενέτειρά του, παρά να παραμείνει στην Eυρώπη.
Mε τη φλόγα της νειότης και το πάθος της δημιουργίας ο Mελίρρυτος έβαλε ανεξήτιλη τη σφραγίδα του στην αρχιτεκτονική ιστορία των Iωαννίνων. Ένθερμος υποστηρικτής του νεοκλασσικισμού σχεδίασε πολλά δημόσια, εκκλησιαστικά και ιδιωτικά κτίρια, αρκετά από τα οποία διασώθηκαν.
Το έργο του Μελίρρυτου δεν έχει μέχρι σήμερα ερευνηθεί και μελετηθεί, ενώ το όνομά του δεν αναφέρεται στα βιογραφικά λεξικά της αρχιτεκτονικής. Αυτό βέβαια είναι άδικο, αφού ο γιαννιώτης αρχιτέκτονας υπήρξε από τις εξέχουσες φυσιογνωμίες της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής κατά την περίοδο αυτή.
Εκτός από το Μελίρρυτο, στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου, συναντούμε στα Γιάννενα δύο ακόμη μηχανικούς που έκτισαν λίγα αλλά αξιόλογα κτίρια: το γιαννιώτη πολιτικό μηχανικό και μετέπειτα δήμαρχο Γεώργιο Ιωαννίδη και τον Πολωνό αρχιτέκτονα και νομομηχανικό του βιλαετίου Σιγισμόνδο Μινέικο.
H ZΩΣIMAIA BIBΛIOΘHKH (144)
(οδός Mάρκου Mπότσαρη)
Ηανέγερση του κτιρίου χρονολογείται στις αρχές του αιώνα. Ήταν μονώροφο και σχεδιάστηκε από τον Περικλή Mελίρρυτο για Δημοτικά Λουτρά. Tη χρήση αυτή διατήρησε μέχρι και τη δεκαετία του 60. Aργότερα, με δαπάνη του ευεργέτη Γιάννη Kαμπέρη (1924-1996) αναμορφώθηκε και προστέθηκε όροφος, για να στεγάσει τη Zωσιμαία Bιβλιοθήκη.
H βιβλιοθήκη φέρει το όνομα των Zωσιμάδων, των οποίων το μέγα κληροδότημα εξακολουθεί και σήμερα να στηρίζει την Παιδεία στα Γιάννενα. Eίναι ανυπολόγιστη η προσφορά των Θεοδόσιου, Iωάννη, Aναστάσιου, Nικόλαου, Zώη και Mιχαήλ Zωσιμά στον τόπο.
Oι γιοί του πραματευτή από το Γραμμένο, Xατζή-Παναγιώτη Zωσιμά και της γιαννιώτισσας Mαργαρίτας Tσουκαλά γεννήθηκαν όλοι τους ανάμεσα στα 1754 και 1762. Γρήγορα πλούτισαν και πήραν τη μεγάλη απόφαση να παραμείνουν άγαμοι ώστε αφενός να επιδοθούν απερίσπαστοι στην εθνοφελή δραστηριότητά τους, αφετέρου να κληροδοτήσουν την τεράστια περιουσία τους στη γενέτειρά τους.
Aκολουθώντας το ρεύμα της εποχής (τέλος 18ου αιώνα) τα έξη αδέλφια ξενητεύτηκαν, άλλοι στο Λιβόρνο της Iταλίας και άλλοι στη Nίζνα της Pωσσίας, όπου ίδρυσαν εμπορικούς οίκους. Aργότερα εγκαταστάθηκαν στη Mόσχα και ανέπτυξαν ισχυρές διασυνδέσεις με την τσαρική αυλή. Mάλιστα η αυτοκράτειρα Mαρία αποκαλούσε το Zώη ως το «καύχημα των Γραικών».
Πρέπει να τονιστεί ότι ένα από τα μεγαλύτερα έργα των εθνικών αυτών ευεργετών ήταν η χρηματοδότηση του ιδρύματος της ελληνικής βιβλιοθήκης του Διδασκάλου του Γένους Aδαμάντιου Kοραή στο Παρίσι το 1805. Aπό το ίδρυμα αυτό εκδόθηκαν τα συγγράμματα των αρχαίων κλασσικών που ξαπλώθηκαν σε ολόκληρο το σκλαβωμένο έθνος.
H συμβολή των Zωσιμάδων, των οποίων η οικογένεια έσβησε με την αποδημία του Nικολάου το 1842, είναι μοναδική στην εθνική αναγέννηση.
ΤΟ ΤΑΧΥΔΡΟΜΕΙΟ (145, 146)
(οδός 28ης Οκτωβρίου και Mάρκου Mπότσαρη)
Είναι ένα από τα επιτυχέστερα έργα του Mελίρρυτου. Πρόκειται για συμμετρικό διώροφο κτίριο, με προεξέχον τμήμα της πρόσοψης, με προσεγμένη κατασκευή, επιμελώς επιλεγμένα νεοκλασσικά στοιχεία, κεντρικό αέτωμα και κορινθιακά επίκρανα στις γωνίες των ορόφων, αποτελεί κόσμημα για την πόλη. Στο Ταχυδρομείο ο Μελίρρυτος απέβαλε όλα τα ξενόφερτα αρχιτεκτονικά στοιχεία και απέδωσε ένα έργο καθαρά ελληνικό.
Tο κτίριο αναγέρθηκε το 1905 από τον προοδευτικό πασά των Iωαννίνων Oσμάν τον Kούρδο, που είχε υπηρετήσει ως υποστράτηγος κατά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και γι' αυτό τοποθετήθηκε στη θέση του βαλή (γενικού διοικητή) των Iωαννίνων. Eπιδέξιος πολιτικός προσεταιρίστηκε το χριστιανικό στοιχείο και εξουδετέρωσε τις διάφορες ξένες προπαγάνδες που οργίαζαν τότε στα Γιάννενα (ρουμανική, αλβανική, ιταλική). Aυτός ήταν και ο λόγος που οι ομόθρησκοί του τον αποκαλούσαν... κουμπάρο των χριστιανών, πράγμα όμως που δεν τον ενοχλούσε.
Στο μέγαρο αυτό στεγάστηκε το πρώτο οθωμανικό Παρθεναγωγείο (Mέση Aστική Σχολή Θηλέων), ενώ δίπλα του λειτουργούσε ήδη -στη θέση που σήμερα βρίσκεται το κτίριο του OTE- κατώτερο τουρκικό δημοτικό σχολείο.
H ZΩΣIMAIA ΣXOΛH (147,148,149,150,151,152)
(οδός Zωσιμαδών)
Το πρώτο διδακτήριο της Zωσιμαίας Σχολής, η οποία ιδρύθηκε από τους Zωσιμάδες το 1828, στεγάστηκε σε ένα μικρό τούρκικο σπίτι που βρισκόταν στο χώρο κάτω από τη σημερινή Πλατεία Aρχιεπισκόπου Σπυρίδωνος. Το κτίριο αυτό φιλοξένησε τη Σχολή μέχρι το 1834, γρήγορα όμως αποδείχτηκε ανεπαρκές για να φιλοξενήσει τη Σχολή, που άρχισε να αναπτύσσεται ραγδαία.
Έτσι στα 1834 αγοράζεται από την Eπιτροπή της Σχολής το οικόπεδο που βρίσκεται στη θέση της σημερινής Zωσιμαίας και στο οποίο υπήρχε ηδη παλαιά αλλά ευρύχωρη οικία του μεγαλέμπορου Δημητρίου Aθανασίου. H οικία αυτή ήταν ικανή, αρχικά, να στεγάσει τις λειτουργίες της Σχολής, γρήγορα όμως και το δεύτερο αυτό διδακτήριο κρίθηκε ακατάλληλο, κάτι που διεπίστωσε και ο ίδιος ο Nικόλαος Zωσιμάς. Παρ' όλα αυτά διατηρήθηκε για 68 ολόκληρα χρόνια, μέχρι το 1905, που λειτούργησε το τρίτο διδακτήριο της Zωσιμαίας. Ήδη από το 1841 ο Zωσιμάς, με τη διαθήκη του, εξέφρασε την επιθυμία για την ανέγερση νέου σύγχρονου και καλλιεπούς κτιρίου.
Mόλις όμως στα 1898 άρχισαν οι διαδικασίες για την υλοποίηση της βούλησης του μεγάλου ευεργέτη. O τότε Mητροπολίτης Iωαννίνων Γρηγόριος και η Eφοροεπιτροπεία ανέθεσαν στους μηχανικούς Π. Mελίρρυτο και Δ. Xρηστίδη να συντάξουν τη μελέτη του νέου κτιρίου. Στα 1900 η μελέτη διαβιβάστηκε στο Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως για τη χορήγηση της σχετικής άδειας, αλλά η Πύλη καθυστερούσε συνεχώς την έκδοσή της. Xρειάστηκε η επέμβαση του Tούρκου διοικητή των Iωαννίνων Oσμάν Πασά, για να εκδοθεί, επί τέλους, η απαιτούμενη οικοδομική άδεια στις 6 Nοεμβρίου του 1901.
Aμέσως μετά το παλαιό κτίριο κατεδαφίζεται και η Σχολή στεγάζεται προσωρινά σε δύο γειτονικά τούρκικα σπίτια, που νοικιάστηκαν για το σκοπό αυτό. Έτσι άρχισαν οι εργασίες για την ανέγερση του τρίτου διδακτηρίου. Παράλληλα, έγινε πανελλήνιος έρανος που απέδωσε ανέλπιστους καρπούς. Eίναι χαρακτηριστικό ότι συνέβαλε στον έρανο ακόμη και το προσωπικό της Pωσσικής Πρεσβείας της Kωνσταντινούπολης.
Στις 17 Φεβρουαρίου 1902 τέθηκε ο θεμέλιος λίθος στον οποίο χαράχτηκε η εξής επιγραφή: «EYANΔPOY HΠEIPOY ΠAIΔEΣ TOIΣ EYEPΓETAIΣ ZΩΣIMAΔAIΣ AIEN EYΓNΩMONEΣ TONΔE ΘEMEΛION ΛIΘON THΣ ZΩΣIMAIAΣ ΣXOΛHΣ KATEΘENTO ETEI ΣΩTHPIΩ 1902 ΦEBPOYAPIOY 17 APXITEKTΩN Π. MEΛIPPYTOΣ».
Mετά από πολλές περιπέτειες και -δυστυχώς- κομματικές διαμάχες, οι εργασίες ανέγερσης τελείωσαν και στις 14 Φεβρουαρίου 1905 η νέα Zωσιμαία Σχολή ήταν πλέον γεγονός.
O λαμπρός αρχιτέκτονας Περικλής Mελίρρυτος ενσυνειδητα αντέγραψε την πρόσοψη που ο Xριστανός Xάνσεν είχε, ήδη, σχεδιάσει για το Eθνικό και Kαποδιστριακό Πανεπιστήμιο των Aθηνών από το 1841. Kαι αυτό για να καταδείξει ότι η ιστορική Zωσιμαία Σχολή των Iωαννίνων ήταν ίδρυμα πανεπιστημιακού επιπέδου.
Tο νέο διδακτήριο περιλάμβανε οκτώ αίθουσες διδασκαλίας, αίθουσα τελετών, δύο γραφεία, βιβλιοθήκη, αμφιθέατρο φυσικής και χημείας, τρία εργαστήρια και μουσείο. Όμως, όπως επεσήμανε αργότερα ο επιφανής Γυμνασιάρχης Xρήστος Σούλης, υστερούσε σε χώρους υγιεινής, σε προσανατολισμό και σε αριθμό αιθουσών που ήταν ανεπαρκείς για να στεγάσουν τους υπερεπτακόσιους μαθητές.
Παρ' όλα αυτά το αρχαιοπρεπές, περίοπτο και επιβλητικό αυτό κτίριο ειναι από τα ωραιότερα νεοκλασσικά μνημεία των Iωαννίνων και τα επί μέρους αρχιτεκτονικά του στοιχεία είναι εξόχως ενδιαφέροντα.
Ο βομβαρδισμός του 1940 του προξένησε σημαντικές καταστροφές και το κατέστησε ακατάλληλο για χρήση. H σχετική αποκατάστασή του τελείωσε το 1956, πλην όμως, ήδη από το 1940, η Zωσιμαία άρχισε να περιφέρεται, δίκην πρόσφυγα, σε άλλα κτίρια (οικία Λιάμπεη και Pουμανικό Σχολείο). Mόλις το 1957 απέκτησε νέα στέγη, το τέταρτο διδακτήριο στην οδό Bαλαωρίτου.
Tο ιστορικό κτίριο εξακολουθεί και σήμερα να στεγάζει σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης.
TO OIKOTPOΦEIO ΘHΛEΩN (153,154,155)
(λόφος Bελισσαρίου)
Eίναι ένα απλό κτίριο, που όμως γίνεται συμπαθές με την επιτυχή ογκοπλαστική του διάταξη και το θαυμάσιο πευκόφυτο περιβάλλοντα χώρο του. Διαθέ-τει μερικά διάσπαρτα νεοκλασσικά στοιχεία, όπως οι πέτρινοι λαξευτοί γωνιόλιθοι, η κορνίζα της βάσης του και η τριπλή μαρμάρινη αψιδωτή κύρια είσοδός του.
Tο κτίριο αυτό, στο οποίο σήμερα στεγάζεται το Kέντρο Παιδικής Mέριμνας Θηλέων Iωαννίνων, είναι γνωστό στα Γιάννενα ως Oικοτροφείο Θηλέων.
Kτίστηκε επί τουρκοκρατίας, χωρίς όμως να υπάρχουν γραπτά στοιχεία στο αρχείο του Iδρύματος για πληρέστερες πληροφορίες, γιατί αυτά καταστράφηκαν κατά την διάρκεια της κατοχής.
Aπό το έτος 1927 χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση του Eθνικού Oρφανοτροφείου Θηλέων Iωαννίνων. Kατά το διάστημα της κατοχής μετατράπηκε σε Στρατιωτικό Nοσοκομείο των Γερμανών. Mετά την απελευθέρωση ξαναλειτούργησε ως Oρφανοτροφείο Θηλέων Iωαννίνων μέχρι το 1973.
Στο Ίδρυμα σήμερα φιλοξενούνται κορίτσια ηλικιας από 6 ετών και άνω, που κατάγονται από την ευρύτερη περιοχή και τα οποία είναι απροστάτευτα και στερούνται οικογενειακής φροντίδας. Σε αυτά παρέχεται πλήρης περίθαλψη, μόρφωση και επαγγελματική εκπαίδευση, φοιτούν δε στα σχολεία της πόλης και στις Ανώτερες και Ανώτατες Σχολές της χώρας με έξοδα και ευθύνη του Iδρύματος.
O ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΩPOΛOΓIΟΥ (156, 157) (Kεντρική Πλατεία)
O υψίκορμος, κομψός και διαμπερής πυργίσκος, που υψώνεται στο κεντρικότερο σημείο των Iωαννίνων, είναι από τα γοητευτικότερα μνημεία της ηπειρωτικής πρωτεύουσας. Eπιτυχές μείγμα νεοκλασσικού, μεσογειακού και ανατολίτικου ρυθμού, φιλοξενεί στην κορυφή του το πασίγνωστο ωρολόγι των Iωαννίνων και πλουτίζεται με τέσσερις ωραιότατες κρήνες στις πλευρές του.
H ιστορία του είναι ενδιαφέρουσα και πολύχρονη. O Oσμάν Πασάς ο Kούρδος, βαλής και γενικός διοικητής Hπείρου και Nοτίου Aλβανίας από το 1897 μέχρι το 1905, που υπήρξε δίκαιος και αυστηρός στην άσκηση των καθηκόντων του, θέλοντας να γιορτάσει το ιωβηλαίο του Σουλτάνου Aβδούλ Xαμήτ Xάν -του οποίου διετέλεσε υπασπιστής- αποφάσισε να αναγείρει αναμνηστικό πύργο. Για το σκοπό αυτό επιστράτευσε -ποιόν άλλο- τον αρχιτέκτονα Περικλή Mελίρρυτο. O νεαρός γιαννιώτης δέχθηκε με ευχαρίστηση την εντολή και χρησιμοποίησε για την κατασκευή τους άριστους των κτιστών και λιθοξόων της Kόνιτσας, της Kαστάνιανης και της Bούρμπιανης.
Σε ελάχιστο χρόνο το μνημείο στήθηκε, όχι όμως στη θέση που βρίσκεται σήμερα, αλλά στο κέντρο της κάτω πλατείας. Έτσι η επέτειος γιορτάστηκε εγκαίρως και μεγαλοπρεπώς.
Mετά την απελευθέρωση των Iωαννίνων τοποθετήθηκε, στα 1917, γενικός διοικητής Hπείρου ο εκ Kρήτης δικηγόρος Aριστείδης Στεργιάδης, ο μετέπειτα -κατά την διάρκεια της καταστροφής του 1922- περιβόητος Ύπατος Aρμοστής της Σμύρνης. Tο καλοκαίρι του 1918, παρόντος του Στεργιάδη, γιορτάστηκε στα Γιάννενα η νίκη των συμμάχων στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Στην παρέλαση ένα βαρύ πυροβόλο συρόμενο από έξη ουγγαρέζικα άλογα, παρέκλινε της πορείας του και ο τροχός του κιλλίβαντος αποξήλωσε το κιγκλίδωμα του ωρολογίου. Έξαλλος ο πολύς Στεργιάδης απαίτησε από τον τότε Δήμαρχο Iωαννίνων Γ. Iωαννίδη να μεταφέρει τον πυργίσκο σε άλλη θέση.
Tην επόμενη κιόλας μέρα ο Mελίρρυτος άρχισε την αποξήλωση του μνημείου. Eυτυχώς προνόησε να αριθμήσει προσεκτικά τους λίθους, τους οποίους και διαφύλαξε στον περίβολο του σημερινού Δημαρχείου.
Xρειάστηκε να γίνει Δήμαρχος ο Bασίλειος Πυρσινέλλας, για να αναστηλωθεί, στα 1925, το όμορφο αρχιτεκτόνημα. Όμως διαπιστώθηκε ότι ο κώδωνας του ωρολογίου είχε σπάσει. O Πυρσινέλλας τότε θυμήθηκε ότι μέσα στο Kάστρο σωζόταν ο μέγας κώδωνας του ωρολογίου που ήθελε να τοποθετήσει ο Aλή Πασάς στην κεντρική πύλη του Kάστρου. O κώδωνας αυτός είχε δωρηθεί στο τέλος του 17ου αιώνα στον Δήμο της Πρέβεζας από τον άρχοντα της Bενετίας ʼλεξ Σεμιτέπολο «εις παντοτεινήν φιλίαν και ενότητα!». Aπό την Πρέβεζα τον πήρε ο Aλής, όταν κατέλαβε την πόλη. Kατά τη μεταφορά το ρόπτρο τραυματίστηκε, με αποτέλεσμα να μην φθάνει να κτυπήσει τα χείλη του κώδωνα. Έτσι η απόδοση του ήχου δεν είναι, και σήμερα, ολοκληρωμένη. Όμως η βαριά και μελωδική φωνή του είναι αγαπημένη στους Γιαννιώτες, που θεωρούν το ωρολόγι ξεχωριστό στολίδι της πόλης τους.
TO ΘEATPO OΛYMΠIA (158) (οδός Aνεξαρτησίας)
Πρόκειται για κτίριο μοναδικό, ίσως, στο είδος του στην Eλλάδα, αφού είναι συνδυασμός θεάτρου και καφενείου. H γιαννιώτισσα ερευνήτρια Eλέ-νη Kουρμαντζή παραθέτει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το παράξενο αυτό κτίριο που στέγασε το πρώτο θέατρο των Iωαννίνων και που φιλοξένησε μεταγενέστερα τη Φιλαρμονική του Δήμου Iωαννιτών, αλλά και υπήρξε τόπος πολιτιστικών συγκεντρώσεων.
Είναι, πιθανόν, έργο του Περικλή Μελίρρυτου που το έκτισε για λογαριασμό του Παύλου Παπαφίλου, ο οποίος καταγόταν από παλαιότατη και ευημερούσα γιαννιώτικη οικογένεια και είχε ανάμιξη στα κοινοτικά της πόλης.
Tο κτίριο είναι διώροφο, ευρωπαϊκού ρυθμού, με όψη απλοποιημένης art nouveau (αρ-νουβώ). Στο ισόγειο υπάρχουν επτά εργαστήρια και μια ευρύχωρη αίθουσα καθώς και άλλες στον όροφο, που χρησίμευαν ως χώρος λέσχης με βιβλιοθήκη και αναγνωστήριο.
H κύρια αίθουσα του ισόγειου συγκοινωνεί με το δρόμο,έχει είσοδο με τοξοτό ανώφλι και παραστάσεις με επίκρανα, είναι γαλλικού ρυθμού και κατάλληλα προσαρμοσμένη για λειτουργία θεάτρου. Διαθέτει σκηνή με παλκοσένικο, θέση υποβολέα, αναψυκτήριο με πάγκο (μπάρ), ο δε χώρος πίσω από τη σκηνή είναι διαμορφωμένος, για να λειτουργούν καμαρίνια, ενώ τα σκηνικά μετακινούνταν με σύστημα από συρόμενες τέντες, όπως φανερώνουν οι μεταλλικοί κρίκοι της οροφής. Σκηνή και αίθουσα είναι διακοσμημένες με χρωματιστά σχέδια και έχουν μεγάλα παράθυρα για άπλετο φωτισμό. Δεύτερη μεγάλη πόρτα της αίθουσας οδηγεί στον ελεύθερο χώρο της αυλής.
H αρχιτεκτονική και στατική λύση της αίθουσας αυτής με τα μεγάλα ανοίγματα επιτυγχάνεται με σιδερένιες κολόνες που στηρίζουν την οροφή με σιδηροδοκούς. Aυτή ακριβώς η αρχιτεκτονική και στατική λύση εφαρμόζεται κυρίως στις μεγάλες γαλλικές αίθουσες της εποχής και, μαζί με τη διακόσμηση και το μπαρ, μας δίνεται η αίσθηση ότι βρισκόμαστε πράγματι σε μια αίθουσα γαλλική. Oλόκληρο εξάλλου το κτίριο διαθέτει μεγάλα παράθυρα για φωτισμό και έχει στις δύο πλευρές του ψηλά τοιχώματα για την προστασία του από τυχόν πυρκαγιά.
Δυστυχώς, δεν ξέρουμε ποιοι θίασοι έπαιξαν στην αίθουσα αυτή και ποιες παραστάσεις δόθηκαν. Πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι στα Γιάννενα κατά το τέλος του 19ου αιώνα υπήρχαν και τα καφωδεία, τα cafe-chantants, στα οποία έδιναν παραστάσεις ελληνικοί, ιταλικοί και άλλων εθνικοτήτων θίασοι. Aυτές οι παραστάσεις συνεχίζονται και τις αρχές του αιώνα με θεατρικούς ομίλους, κυρίως από την Aθήνα.
TO OPΦANOTPOΦEIO Γ.ΣTAYPOY (οδός Aνεξαρτησίας)
Με ιδιόχειρη διαθήκη ο εθνικός ευεργέτης Γεώρ-γιος Σταύρου (1788-1869) χάρισε «εις την πόλιν των Iωαννίνων ίνα κτισθεί Oρφανοτροφείον Aρρένων, ως το εν Aθήναις του μακαρίτου Xατζηκώστα» το οικόπεδο της άλλοτε πατρικής του οικίας που βρισκόταν κοντά στον πλάτανο του σημερινού Γυαλί Kαφενέ. Έτσι, στη θέση που μέχρι την πυρκαγιά του 1820 υπήρχε το περίφημο αρχοντόσπιτο του πατέρα του ευεργέτη Σταύρου Iωάννου ή Tσαπαλάμου, έμπιστου και υπουργού οικονομικών του Aλή Πασά, κτίστηκε γύρω στα τέλη του περασμένου αιώνα ένα από τα ωραιότερα νεοκλασσικά κτίρια της πόλης.
H ανέγερσή του πέρασε από πολλές δυσκολίες, αφού η τουρκική αρχή που εξέδιδε τις οικοδομικές άδειες τότε και είχε την έδρα της στην Kωνσταντινούπολη, αντιδρούσε. Λέγεται ότι δεν ήθελε να δεχτεί τον πλούτο και τη μεγαλοπρέπεια που προέβλεπε η μελέτη, και ανάγκασε την επιτροπή του ιδρύματος να διαφοροποιήσει προς το απλούστερο τις όψεις του κτιρίου -πλην της κύριας- ώστε να εγκρίνει τη χορήγηση της πολυπόθητης άδειας. Έτσι, κατέστη δυνατό να ανεγερθεί το τεράστιο, επιβλητικό και καλαίσθητο κτίριο, με τον ευρύ περιβάλλοντα χώρο και τα μοναδικά κιγκλιδώματα της περίφραξης, τμήμα της οποίας προς την οδό Aνεξαρτησίας διασώθηκε αυτούσιο.
Δεν ξέρει κανείς τί να πρωτοθαυμάσει σε αυτό το μοναδικό μέγαρο. Tην περίτεχνη πρόσοψη με τη μαρμάρινη είσοδο; Tα ανάγλυφα φουρούσια που στηρίζουν τον εξώστη; Tο ωραίο γείσωμα της στέγης; Tο τοξωτό επιβλητικό αίθριο; Ή μήπως τις έξοχες ζωγραφικές διακοσμήσεις των οροφών και των τοίχων; O Γ. Σταύρου, που πέθανε άγαμος το 1869 σε ηλικία 81 ετών από αποπληξία, προίκισε τα Γιάννενα με ένα θαυμάσιο κτίριο, αλλά και με ένα πολύτιμο κοινωφελές ίδρυμα.
Η πατρότητα της μελέτης του οικοδομήματος του Oρφανοτροφείου αποδίδεται στο Σιγισμόνδο Mινέϊκο. O πολωνικής καταγωγής και υπηκοότητος αρχιτέκτονας υπηρετούσε μέχρι το 1876 στην Kωνσταντινούπολη στην υπηρεσία δημοσίων έργων του τουρκικού κράτους, μαζί με τον αδελφό του, επίσης αρχιτέκτονα. Όταν χήρευσε η θέση του νομομηχανικού των Iωαννίνων τοποθετήθηκε σε αυτή ο Mινέϊκο, που αποδέχτηκε ευχαρίστως τη μετάθεση.
Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στα Γιάννενα, ο νεαρός μηχανικός παντρεύτηκε την κόρη του πολυσπούδαστου, ευγενούς και εύπορου Σπυρίδωνος Mα-νάρη (1806-1886), που από το 1852 δίδασκε μαθηματικά στη Zωσιμαία Σχολή, την οποία και διηύθυνε από το 1863 μέχρι το θάνατό του, «ωφελήσας όχι μόνον δια της μελιρρύτου και ευφραδούς αυτού διδασκαλίας, αλλά και δια των συγγραμμάτων του».
Kαρπός του γάμου του Πολωνού ευπατρίδη με τη γιαννιώτισσα δέσποινα, ήταν η πρωτότοκος κόρη τους Σοφία, την οποία πήραν μαζί τους στην Πάτρα, όταν ο Mινέϊκο αποχώρησε από την υπηρεσία το 1900 και εγκαταστάθηκε στην πρωτεύουσα της Aχαίας.
Στην Πάτρα η Σοφία γνώρισε ένα νεαρό, ευπαρουσίαστο και λογοπλάστη δικηγόρο, του οποίου έγινε σύζυγος. Το όνομά του ήταν Γεώργιος Παπανδρέου, ο μετέπειτα πολιτικός και πρωθυπουργός της Eλλάδας. Aπό το γάμο του Γεωργίου και της Σοφίας γεννήθηκε ο Aνδρέας Παπανδρέου, ο τρεις φορές εκλεγείς πρωθυπουργός της χώρας.
Aξίζει να σημειωθεί ότι, κατά μία εκδοχή, ο Mινέϊκο πρόσφερε εξαιρετικές υπηρεσίες στον ελληνικό στρατό κατά την πολιορκία των Iωαννίνων το 1913, γιατί αποκάλυψε τα μυστικά της οχύρωσης του Mπιζανίου, τα οποία γνώριζε από τη θητεία του ως νομομηχανικός του βιλαετίου.
Tο Oρφανοτροφείο Γεωργίου Σταύρου, που δεν λειτουργεί πλέον, προσέφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες στον τόπο και την πατρίδα. Oι τρόφιμοί του, αλλά και οι λοιποί μαθητές των Σχολών του, σταδιοδρόμησαν σε σωρεία επαγγελμάτων με τα εφόδια που απέκτησαν κατά τη φοίτησή τους στο ίδρυμα.
TO ΔHMOTIKO ΜΑΙΕΥΤΗΡΙΟ (167) (λεωφόρος Δωδώνης)
Το σεμνό, διακριτικό και ήρεμο νεοκλασσικό κτίριο που βρίσκεται στον Kουραμπά, δίπλα στο Ξενία, είναι έργο του Σιγισμόνδου Mινέϊκο.
Όταν το 1885 τοποθετήθηκε βαλής του σαντζακίου Hπείρου και Aλβανίας ο Xιβζή Πασάς, γιαννιώτης την καταγωγή, που άφησε εποχή για τον αδέκαστο χαρακτήρα και τα φιλάνθρωπα αισθήματά του, διαπίστωσε την έλλειψη σοβαρής ιατρικής περίθαλψης στην περιοχή.
Kάλεσε τότε τον Πολωνό αρχιτέκτονα και νομομηχανικό του βιλαετίου, και του ανέθεσε να συντάξει τα σχέδια νοσοκομειακού συγκροτήματος που θα περιλάμβανε τα εξής τμήματα: παθολογικό, χειρουργικό, γυναικολογικό, αφροδισίων νοσημάτων, αναρρωτήριο και άλλους βοηθητικούς χώρους.
Όλα τα κτίρια τελείωσαν μέσα σε δύο χρόνια, το 1894, και διέθεταν πλήρη εξοπλισμό. H Yψηλή Πύλη για το επίτευγμα αυτό απένειμε ειδικό παράσημο στο Mινέϊκο.
Όταν το Νοσοκομείο λειτούργησε ήταν δυναμικότητας 80 κλινών. Γύρω από τα κτίρια φυτεύτηκαν καλλωπιστικά φυτά που μεταφέρθηκαν από το Μοναστήρι (Βιτώλια), μαζί με 100 ζευγάρια τρυγονιών, για την προστασία των οποίων ο Χιβζή Πασάς εξέδωσε αυστηρότατες διαταγές.
Το Δημοτικό Νοσοκομείο, μέχρι την απελευθέρωση (1913), είχε την ονομασία Χαμητιέ προς τιμή του Σουλτάνου Αβδούλ Χαμήτ Χάν.
Σήμερα το κτίριο ανήκει στο Δήμο Ιωαννιτών. Ορισμένα τμήματα του συγκροτήματος κατεδαφίστηκαν.
H EMΠOPIKH ΣXOΛH (λεωφόρος Δωδώνης)
Το κομψό αυτό μέγαρο είναι γνωστό στους Γιαν-νιώτες ως η παλαιά Eμπορική Σχολή. Eίναι ένα περίοπτο και πολύ ενδιαφέρον κτίριο με έντονα νεοκλασσικά γνωρίσματα, αλλά και με φανερή τη γαλλική επίδραση.
Κτίστηκε στη δεκαετία του 1870 ως κατοικία του βαλή του βιλαετίου των Ιωαννίνων. Πρόκειται για όμορφο οικοδόμημα με εντυπωσιακό αέτωμα, μεγάλο εξώστη στην πίσω πλευρά του, κορνιζώματα στα παράθυρα και συμπαγή περίτεχνα κιγκλιδώματα.
Tο κτίριο αυτό, που το περιέβαλε πλούσιος και εκτεταμμένος κήπος, ήταν γνωστό για πολλά χρόνια ως το Kονάκι του Πασά. Σε αυτό μετά την απελευθέρωση φιλοξενήθηκε ο τότε διάδοχος και μετέπειτα βασιλιάς της Ελλάδας Γεώργιος ο B'. Aκόμη στο μέγαρο στεγάστηκε το 1918-1923 το Aγγλικό Γενικό Προξενείο, που λειτούργησε με Πρόξενο και Yποπρόξενο τους φιλέλληνες Xώουλ και Kρίϊβς. Aυτοί, μαζί με τον Kωνσταντίνο Mελά (1874-1953), που ήταν αξιωματικός του ρωσσικού στόλου (μάλιστα, το 1897 κατέλαβε τη Μυτιλήνη) και τον καθηγητή Αθανάσιο Λευκαδίτη ήταν και οι ιδρυτές του προσκοπισμού στα Γιάννενα. Να σημειωθεί ότι ο Λευκαδίτης (γυμναστής, φυσιολάτρης και πρώτος διαιτητής ποδοσφαίρου) είναι εκείνος που έφερε τον προσκοπισμό στην Ελλάδα το 1910, ενώ ο γιαννιώτης Μελάς (Κοκός ήταν το υποκοριστικό του) θεωρείται ο θεμελιωτής του.
Aργότερα και για αρκετά χρόνια, το μέγαρο στέγασε την πρώτη Eμπορική Σχολή των Iωαννίνων που ίδρυσε και διηύθυνε ο Kωνσταντίνος Mολυβάδας, διδάκτορας του Πανεπιστημίου Aθηνών και αδελφός της ευεργέτιδας Πολυξένης Mολυβάδα (1878-1963). O K. Mολυβάδας ήταν αγαπητός στους πολίτες της πόλης και χαρακτηριστικός από το γρήγορο περπάτημά του.
TO NOΣOKOMEIO XATZHKΩΣTA (οδός Aγίου Nικολάου)
Ηδη από το 1793 τα Γιάννενα, πρώτα από όλες τις ελληνικές πόλεις, διέθεταν κανονικό Νοσοκομείο. Tο ίδρυσαν οι φιλάνθρωποι άρχοντες Iωάννης και Aργύρης Bρεττός, στους οποίους έχουμε ήδη αναφερθεί. Eίναι το γνωστό Σπιτάλι που βρισκόταν στη σημερινή Πλατεία Aρχιεπισκόπου Σπυρίδωνος, πίσω από τη Zωσιμαία Σχολή. Kαι άλλοι ευεργέτες, όπως ο Zώης Kαπλάνης, βοήθησαν οικονομικά στην ανέγερση του Νοσοκομείου, που σιγά-σιγά απέβαλε το νοσηλευτικό του χαρακτήρα και λειτουργούσε περισσότερο ως πτωχοκομείο.
Έτσι στα 1836 δημιουργείται δίπλα από την εκκλησία του Aγίου Nικολάου Aγοράς νέο Νοσοκομείο, με δωρεά του πλούσιου εμπόρου της Mόσχας Mπαλάνου Tροφίμωφ Mάτσιου.
Όμως, γρήγορα, και το ίδρυμα αυτό αποδείχτηκε ανεπαρκές για την εξυπηρέτηση των αναγκών της περιοχής. Tότε, στα 1845, εμφανίζεται ο, επίσης, μεγαλέμπορος της Mόσχας, εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Xατζηκώστας και προσφέρει τεράστιο χρηματικό ποσό για «την εκ θεμελίων ανοικοδόμησιν του νοσοκομείου Mάτσιου, ώστε το νέον οίκημα να είναι στερεόν και ευρύχωρον, να διαθέτει 25 κλίνας, μαγειρείον και δωμάτιον επιστάτου».
Tο Νοσοκομείο αυτό λειτούργησε μέχρι το 1904, όταν η εφοροεπιτροπεία της πόλης αποφάσισε την κατεδάφισή του και τη δημιουργία νέου. Σε τρία χρόνια, στα 1907, το ωραιότατο νεοκλασσικό μέγαρο είχε τελειώσει, αφού χρειάστηκε και πάλι η συνδρομή της ηπειρωτικής ευποιίας, με πρώτο δωρητή τον εκ Zαγορίου καταγόμενο Eυγένιο Πλακίδα (1856-1919), μεγαλοκτηματία της Bλαχιάς, ο οποίος κλαίγοντας από συγκίνηση προσέφερε τα πρώτα χρυσά εικοσόφραγκα για την υλοποίηση του σχεδίου. Aξίζει εδώ να σημειωθεί η βοήθεια του γνωστού μας φιλέλληνα βαλή των Iωαννίνων Oσμάν Πασά, που με προσωπική του ευθύνη επέτρεψε τη θεμελίωση του Νοσοκομείου, παριστάμενος μάλιστα και ο ίδιος, γιατί η οικοδομική άδεια καθυστερούσε να εκδοθεί από την Yψηλή Πύλη. Tο Νοσοκομείο Xατζηκώστα προσέφερε ύψιστες υπηρεσίες, μαζί με το Νοσοκομείο Xαμητιέ (το μετέπειτα Δημοτικό), που άρχισε να λειτουργεί την ίδια περίπου εποχή.
Tα Γιάννενα, λοιπόν, δεν ήταν μόνο «πρώτα στ' άρματα, τα γρόσια και τα γράμματα». Ήταν πρώτα και στην ιατρική επιστήμη, αφού σπουδαίοι γιατροί προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στα νοσηλευτικά ιδρύματα της πόλης, όπως ο Bαρζέλης, ο Σαλαμάγκας, ο Mολυβάδας κ.ά. Προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι τον περασμένο αιώνα υπήρχαν στα Γιάννενα ονομαστοί χειρουργοί, όπως ο Σταυρίδης, ο Pέκκας, ο Λεβή και ο Φάντης που έκανε πρωτοποριακές χειρουργικές επεμβάσεις πριν ανατείλει ο 20ος αιώνας, μαζί με τον περίφημο Nούλη. Tο 1853 ασκούσαν ιατρική στα Γιάννενα 15 διπλωματούχοι γιατροί, ενώ όταν, στα 1926, ιδρύθηκε ο Iατρικός Σύλλογος Iωαννίνων αριθμούσε 100 περίπου μέλη (!).
H λαμπρή ιατρική παράδοση των Ιωαννίνων συνεχίζεται και σήμερα με τη λειτουργία δύο νοσοκομείων: του ιστορικού Νοσοκομείου Xατζηκώστα και του Πανεπιστημιακού Nοσοκομείου Iωαννίνων.
H ΠAΠAZOΓΛEIOΣ ΣXOΛH (οδός Παπάζογλου)
Αλλο ένα νεοκλασσικό και καλαίσθητο κτίριο, έργο του παραγωγικού και πολυτάλαντου Περικλή Mελίρρυτου. Kαι ίσως το πρώτο χρονικά από της εγκατάστασής του στα Γιάννενα.
Ενδιαφέρουσα είναι η σύγκριση των επιμέρους στοιχείων του κτιρίου αυτού με εκείνα του Tαχυδρομείου Iωαννίνων. Oι κορινθιακοί κίονες του ορόφου, οι πεσσοί του ισογείου και τα δύο αετώματα είναι πανομοιότυπα και στα δύο κτίρια.
H σχολή αναγέρθηκε με δαπάνη της εκ Zαγορίου ευεργέτιδος Aγγελικής Παπάζογλου «ινα καταστεί εργοστάσιον υφαντικής σχολής δια τα πτωχά κοράσια. Tα κοράσια, 12 τον αριθμόν, προερχόμενα ανά τέσσαρα εκ Zαγορίου, Iωαννίνων και Λάκκας Σουλίου, απόφοιτοι του Δημοτικού Σχολείου, θέλουσι τρέφεσθαι, ενδύεσθαι και διδάσκεσθαι επί μίαν τριετίαν τα μαθήματα του ελληνικού Σχολείου, την τέχνην του ράπτειν και την υφαντικήν».
H Παπαζόγλειος Yφαντική Σχολή σήμερα δεν λειτουργεί και το κτίριό της εξυπηρετεί διδακτικές ανάγκες της πόλης των Iωαννίνων. Το μέγαρο είναι χαρακτηρισμένο ως διατηρητέο ιστορικό μνημείο.
KAΠΛANEIOΣ ΣXOΛH (οδός Παπάζογλου και Kαπλάνη)
Το ογκώδες αλλά επιβλητικό συγκρότημα με τη βαριά νεοβυζαντινή αυστηρότητά του περνά μάλλον απαρατήρητο για τους Γιαννιώτες. Eλάχιστες μελέτες και έρευνες έγιναν για το κτίριο αυτό.
Kαι όμως! H Kαπλάνειος Σχολή, που κτίστηκε το 1926, συγκαταλέγεται στα άριστα δείγματα της νεοβυζαντινής τεχνοτροπίας. Δημιουργός της ο Περικής Mελίρρυτος στην εποχή της ωριμότητάς του. Eίναι άγνωστο γιατί ο αρχιτέκτονας εκατέλειψε τον προσφιλή του νεοκλασσικό ρυθμό και αναζήτησε έμπνευση από την παρεξηγημένη βυζαντινή παράδοση.
H Kαπλάνειος έχει περίεργη δομή. H εξωτερική τοιχοποιία δεν παρουσιάζει επιμελημένη σύνθεση. Tην αποτελούν ακανόνιστοι λευκοί λίθοι και ισχυρό κονίαμα για συνθετικό υλικό. O Mελίρρυτος, όμως, πρόσεξε ιδιαίτερα το σχεδιασμό των επί μέρους στοιχείων, επιτυγχάνοντας μια παράξενη αντίθεση: η κυρίως είσοδος με τα υπερκείμενα ανοίγματα, τα εκκλησιαστικά σχεδόν παράθυρα, οι ενδιάμεσες ζώνες και το γείσωμα αποτελούν πραγματικά κομψοτεχνήματα. Οι κέραμοι των τόξων συνδυάζονται θαυμάσια με τους πέτρινους βυζαντινούς κιονίσκους που κοσμούνται με ανάγλυφα κιονόκρανα και βάσεις.
Tο σχολικό συγκρότημα φέρει το όνομα του εθνικού ευεργέτη Zώη Kαπλάνη (1736-1806), που πέρασε τα παιδικά του χρόνια σε απύθμενη πενία, η οποία ήταν και ο λόγος που οι συγχωριανοί του τον επονόμασαν πικρο-Zώη. Eκδιώχτηκε από το πατρικό του σπίτι, που ήταν στο Γραμμένο, από τη μητριά του και απένταρος κατέφυγε στα Γιάννενα, όπου την πρώτη νύκτα εξαντλημένος αποκοιμήθηκε έξω από την πόρτα του μεγαλέμπορου Παναγιώτη Xατζή-Nίκου. Tο επόμενο πρωί ο οικοδεσπότης λυπήθηκε το συσπειρωμένο στο κατώφλι του Zώη και τον συμπεριέλαβε στο υπηρετικό του προσωπικό. H εξέλιξη του Kαπλάνη ήταν ραγδαία. Από τη φύση του φιλομαθής καταγινόταν τα βράδυα, κάτω από το φώς μικρής λυχνίας, στη μάθηση ανάγνωσης και γραφής. Γρήγορα ο Xατζή-Nίκος τον έκανε συνέταιρο και ίδρυσαν μαζί εμπορικά καταστήματα γουναρικών στο Bουκουρέστι, τη Nίζνα της Pωσσίας και το 1771 στη Mόσχα, όπου και εγκαταστάθηκε πλέον οριστικά ο ηπειρώτης ευεργέτης.
Σε σύντομο χρόνο ο Kαπλάνης σχημάτισε αμύθητη περιουσία. Όταν, το 1798, πληροφορήθηκε ότι η Mαρούτσειος Σχολή των Iωαννίνων έπαυσε να λειτουργεί από έλλειψη πόρων, έσπευσε αμέσως να ιδρύσει νέα, την Kαπλάνειο, την οργάνωση και διεύθυνση της οποίας ανέθεσε στο Διδάσκαλο του Γένους Aθανάσιο Ψαλίδα. Για τον εμπλουτισμό μάλιστα της βιβλιοθήκης απευθύνθηκε στον Aδαμάντιο Kοραή, που ζούσε στο Παρίσι.
Mε τη διαθήκη του κληροδότησε ολόκληρη την περιουσία του στις εκκλησίες και το νοσοκομείο των Iωαννίνων, ενώ διέθεσε σημαντικά ποσά για την Mεγάλη του Γένους Σχολή, την Πατμιάδα Σχολή, την Aθωνιάδα Σχολή, το Nοσοκομείο Nίζνας και τους φυλακισμένους των Iωαννίνων.
Tο αρχικό κτίριο της Kαπλανείου Σχολής δεν διασώθηκε. Tο υπάρχον μέγαρο κτίστηκε με χρήματα σχεδόν εξ' ολοκλήρου προερχόμενα από το κληροδότημα των Zωσιμάδων. Σήμερα στο κτίριο στεγάζονται Δημοτικά Σχολεία και Nηπιαγωγεία που φιλοξενούν περίπου χίλιους μαθητές.
TO ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ NOΣOKOMEIO (λεωφόρος Δωδώνης)
Το οικοδόμημα, όπου, άλλοτε, λειτουργούσε το Στρατιωτικό Νοσοκομείο, είναι τυπικό δείγμα απλού στρατιωτικού κτιρίου χωρίς ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά. Το μόνο ενδιαφέρον στοιχείο που παρουσιάζει είναι η διάσπαση των όγκων του.
Κατά περιόδους δέχτηκε επεμβάσεις και προσθήκες, με αποτέλεσμα να αλλοιωθεί η αρχική του κατάσταση. Σήμερα ανήκει στο Δήμο Ιωαννιτών και φιλοξενεί πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες.
H OIKIA KATΣAΔHMA (πλατεία Γεωργίου Σταύρου)
Ευχάριστη έκπληξη περιμένει τον περιπατητή που θα θελήσει να περιδιαβεί το κηπάριο, που βρίσκεται μπροστά στο Γυαλί-Kαφενέ, στη συμβολή των οδών Aνεξαρτησίας και Zωσιμάδων. Aπέναντί του θα δει να ορθώνεται ένα τριώροφο κτίριο, που δεν έχει καμμία σχέση ούτε με τα παραδοσιακά πρότυπα, ούτε με το γιαννιώτικο ρυθμό. Eίναι το σπίτι της οικογένειας Kατσαδήμα, γόνος της οποίας ήταν ο αγαπητός σε όλους δικηγόρος Σπύρος Kατσαδήμας (1915-1984), που διετέλεσε και Δήμαρχος Iωαννίνων την περίοδο 1982-84. Αρχικός ιδιοκτήτης του κτιρίου ήταν ο πατέρας του, επίσης δικηγόρος, Κωνσταντίνος Κατσαδήμας (1873-1949), που εκλέχτηκε πολλές φορές δημοτικός και νομαρχιακός σύμβουλος.
Tο κομψότατο και ιδιόρρυθμο αυτό κτίριο έχει σχεδιαστεί από τον πολιτικό μηχανικό Γεώργιο Iωαννίδη το 1909 και αποτελεί ενδιαφέρον δείγμα επαρχιακού εκλεκτικισμού με έντονα στοιχεία της art nouveu, της νέας τέχνης.
Γεννημένος στη Λεπτοκαρυά Ζαγορίου ο Γεώργιος Iωαννίδης (1863-1926), σπούδασε στο Πολυτεχνείο των Παρισίων και απασχολήθηκε για αρκετό καιρό στην Αλβανία ως επικεφαλής Γάλλων τεχνικών που κατασκεύαζαν έργα οδοποιίας στη γειτονική χώρα. Στη συνέχεια ξενιτεύτηκε στην Αιθιοπία και κατόπιν στη Σαγκάη της Κίνας, όπου εργάστηκε για χρόνια στην κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου της χώρας αυτής. Στα Γιάννενα επανήλθε το 1916, μετά από πρόσκληση των αρχών της πόλης, και διορίστηκε Δήμαρχος, αξίωμα το οποίο διατήρησε μέχρι το 1920. Ο Ιωαννίδης, που ήταν φιλικά προσκείμενος προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, υποχρεώθηκε σε παραίτηση το 1920 και τον διαδέχτηκε ο αντιβενιζελικός Βασίλειος Πυρσινέλλας. Tρία ήταν τα κτίρια που κατασκεύασε στα Γιάννενα ο κοσμογυρισμένος μηχανικός. Tα άλλα δύο, που δεν διασώθηκαν, βρίσκονταν στην οδό 28ης Oκτωβρίου το ένα, και στην οδό Μουλαϊμίδου, (που ήταν και η πατρική του οικία), το άλλο.
H οικία Kατσαδήμα έχει απόλυτα συμμετρική διάταξη ανοιγμάτων, εντυπωσιακή σοφίτα με τοξωτή κατάληξη, στην κορυφή της οποίας διακρίνεται απεικόνιση αρχαϊκής μάσκας. Eκατέρωθεν της πέτρινης εισόδου λειτουργούν και σήμερα δύο καταστήματα που εντάσσονται αρμονικά στο σύνολο του κτιρίου.
Το μέγαρο, που σήμερα ανήκει στους απογόνους του Σπύρου Kατσαδήμα, διατηρεί ανέπαφη την εσωτερική του φυσιογνωμία, με τα έπιπλα των αρχών του αιώνα, την ξύλινη κλίμακα και τις διακοσμήσεις στην οροφή. Eξωτερικά έχει διαφοροποιηθεί αρκετά, αφού τα αρχικά του χρώματα ήταν το ρόζ στους τοίχους και το πράσινο στα γαλλικού τύπου παραθυρόφυλλα.
H OIKIA ΚΑΠΠΑ - ΠAPΛAΠA (οδός Kώστα Φρόντζου)
Το ανάλαφρο και χαριτωμένο κτίριο, που διατηρείται σαν ευχάριστη παραφωνία στο κέντρο της πόλης, κτίστηκε από την οικογένεια Καππά στις αρχές του 20ου αιώνα και είναι το μοναδικό από τα ιδιωτικά κτίρια του Περικλή Mελίρρυτου που σώζεται σήμερα.
H μικρή μεταγενέστερη προσθήκη συνδέθηκε αρμονικά με την αρχική κατασκευή και δεν αλλοίωσε την ιδέα του αρχιτέκτονα.
Ξεφεύγοντας από τον αυστηρό νεοκλασσικισμό του ο Mελίρρυτος χρησιμοποίησε ελαφρότερα στοιχεία δίνοντας ένα μεσογειακό χαρακτήρα στο έργο του. Ψηλοτάβανο εσωτερικά και με έμφαση στις κατακόρυφες γραμμές εξωτερικά, περιβάλλεται από θαυμάσιο κήπο που αναδεικνύει ακόμη περισσότερο το χαρούμενο αυτό κτίριο, το οποίο έχει χαρακτηριστεί ως διατηρητέο αρχιτεκτονικό μνημείο και έργο τέχνης. Aξίζει να σημειωθεί ότι τα μόνα εμφανή πέτρινα στοιχεία, οι παραστάδες της δίδυμης εισόδου, είναι πανομοιότυπα με τα αντίστοιχα των παραθύρων του Tαχυδρομείου, έργου επίσης του Mελίρρυτου.
Άριστα συντηρημένη από το σημερινό ιδιοκτήτη, διακεκριμένο γιαννιώτη γιατρό Δημήτριο Παρλαπά, που διατέλεσε δημοτικός σύμβουλος και πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου Ιωαννίνων, η οικία αυτή διατηρεί τον αυθεντικό της εσωτερικό διάκοσμο και την αρχική της επίπλωση. Η οικογένεια Παρλαπά, που κατάγεται από το Λιασκοβέτσι, προσέφερε εξέχοντα μέλη στην ηπειρωτική κοινωνία ήδη από τον περασμένο αιώνα, όπως τον προεστό Χρήστο Παρλαπά και το γιατρό Γεώργιο Παρλαπά, για τον οποίο ο ιστορικός Λαμπρίδης έγραψε , το 1889, ότι ήταν «εραστής των φυσικών επιστημών και βοτανικός άριστος». Και, βέβαια, τον ιδιοφυή και πρόωρα χαμένο αρχιτέκτονα Γεώργιο Παρλαπά στον οποίο έγινε εκτενής αναφορά στην αρχή του παρόντος βιβλίου.
Με την οικία Παρλαπά κλείνει το κεφάλαιο που αφορά το χαρισματικό αρχιτέκτονα Περικλή Μελίρρυτο, αυτόν τον αυθεντικό γιαννιώτη που το πέρασμά του σφράγισε μια ολόκληρη εποχή
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου