Ο ΑΙΡΕΤΙΚΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΑΪΡΗΣ (1784-1853)

Ο ΑΙΡΕΤΙΚΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΑΪΡΗΣ (1784-1853)

ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΗΣ «ΘΕΟΣΕΒΕΙΑΣ»

Γράφει ο Γιώργος Στάμκος

Η Χώρα της Άνδρου φημίζεται για τα νεοκλασικά αρχοντικά των καραβοκυραίων της, για το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, αλλά περισσότερο απ’ όλα για τα ξακουστά παιδιά της, τους μεγάλους ανθρώπους που γέννησε. Ο ένας ήταν ο σουρεαλιστής ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1974). Ο άλλος ήταν ο αιρετικός κληρικός και φιλόσοφος Θεόφιλος Καΐρης (1784-1853). Στην κεντρική πλατεία της Άνδρου υπάρχει ένας ανδριάντας αφιερωμένος στη μνήμη του, ο οποίος τοποθετήθηκε το 1896. Ο Καΐρης ήταν ένας πολύ μορφωμένος κληρικός, γόνος μιας από τις ισχυρότερες οικογένειες του νησιού, ο οποίος ήταν ο πρώτος που σήκωσε το λάβαρο της επανάστασης του 1821 στην Άνδρο. Όταν τέλειωσε ο πόλεμος και δημιουργήθηκε το πρώτο ελληνικό κράτος ο Καΐρης ίδρυσε στην Άνδρο ένα πρότυπο ορφανοτροφείο για τα ορφανά της επανάστασης. Πριν δημιουργήσει ωστόσο το περίφημο ορφανοτροφείο του ο ανήσυχος Καΐρης ταξίδεψε στην Ευρώπη, στην Ιταλία και στην Αγγλία, προκειμένου να διευρύνει τις γνώσεις του. Στο Λονδίνο μάλιστα δημιούργησε, σε συνεργασία με Έλληνες της πόλης, έναν Ελληνικό Σύλλογο Θεοσοφίας, τριάντα χρόνια πριν η μαντάμ Μπλαβάτσκι συλλάβει τη θεοσοφική ιδέα. Ο Καΐρης είχε πολλούς πλούσιους Έλληνες (στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη κ.α.) που υποστήριζαν τις πρωτοποριακές ιδέες του και χρηματοδοτούσαν το ορφανοτροφείο του. Αν και το σχολείο του λειτούργησε μόλις τρία χρόνια (1836-1839), άφησε εντούτοις εποχή για το υψηλό επίπεδο διδασκαλίας και το ήθος του. Δεν ήταν μόνο Έλληνες οι μαθητές του Καΐρειου ορφανοτροφείου. Αρκετοί Βούλγαροι, ακόμη και Τούρκοι φοίτησαν σ’ αυτό.

Ο Θεόφιλος Καΐρης ήταν ένας γνήσιος αρχαιολάτρης, λάτρης της φιλοσοφίας και του αρχαίου ελληνικού πνεύματος. Έτσι, όσοι μαθητές του δεν είχαν ονόματα ακραιφνώς ελληνικά, τα μετέβαλε προς το αρχαιοπρεπέστερο. Λέγεται πως όλοι όσοι έχουν σήμερα στην Άνδρο το όνομα Λεωνίδας είχαν προηγουμένως το όνομα Λεονάρδος, και οφείλουν στον Καΐρη τη μεταβάπτισή τους. Το ίδιο συνέβαινε και με ορισμένα επίθετα. Έτσι οι σημερινοί Εμπειρίκοι της Άνδρου λεγόντουσαν προηγουμένως Μπιρίκοι ή Πιρίκοι π.χ. ο Λεονάρδος Μπιρίκος έγινε, χάρη στον Καΐρη, Λεωνίδας Εμπειρίκος! Αυτή η συνήθεια του εξελληνισμού των ονομάτων είχε πάρει τον 19ο αιώνα διαστάσεις «ιερής μανίας» π.χ. ο Ζαμπλές μετονομάστηκε σε Ιάμβλιχο, ο Πηγαδιώτης σε Φρεαρίτης κ.α.

Στη Σχολή του Καΐρη φοιτούσαν άνδρες από εννέα και πάνω και στην ανώτατη τάξη (από τη σημερινή πρώτη Λυκείου και πάνω) διδάσκονταν μεταφυσική (!), λογική, θεολογία, γνωστική, άλγεβρα, διοπτρική, ορυκτολογία, αστρονομική κ.α. Κάποιοι θαυμαστές του αποκαλούσαν τον Καΐρη «γιο του Απόλλωνα, του Σωκράτη και του Πλάτωνα». Ο ίδιος ο Θεόφιλος Καΐρης δίδασκε συνεχώς, σηκώνονταν κάθε μέρα στις έξη το πρωί, τρεφόταν λιτά και κοιμούνταν μόλις τέσσερις ώρες ημερησίως! Η υπερβολική εξάντληση και ο ασταμάτητος μόχθος οδήγησαν, σύμφωνα με ορισμένους, τον Καϊρη στο θρησκευτικό παραλήρημα που εκφράστηκε μέσα από την ίδρυση νέας θρησκείας.

Η Καΐρειος βιβλιοθήκη στη Χώρα της Άνδρου.

Ο Θεόφιλος Καΐρης δεν έμεινε γνωστός στην ιστορία για το ορφανοτροφείο του, αλλά για το σάλο που προκάλεσε με την ίδρυση μιας νέας θρησκείας, που ονόμαζε Θεοσέβεια. Λέγεται ότι μυούσε τους μεγαλύτερους και ωριμότερους μαθητές του σε διδασκαλίες και δόγματα που αντίβαιναν στο χριστιανισμό, μια και αρνούνταν τη θεότητα του Ιησού, την Αγία Τριάδα, τις Γραφές, τα μυστήρια και τις τελετές της εκκλησίας. Ο Καΐρης

δίδασκε ότι, όταν κάποιος πέθαινε, η ψυχή του πήγαινε σε άλλους πλανήτες και ότι η πολιτική εξουσία είναι ενάντια προς την ιδέα της αδελφότητας και της ισότητας. Ήθελε να καταργήσει την εβδομάδα και να χωρίσει το μήνα σε δεκαήμερα και να μετονομάσει τους ιερείς σε «θειαγούς». Ο θρύλος θέλει τις χριστιανικές τελετές να έχουν σταματήσει να τελούνται στο ναό του ορφανοτροφείου και να έχουν αντικατασταθεί από μυστικές τελετές, που αποτελούνταν από ύμνους και τελετές προς τον έναν και μοναδικό Θεό, τις οποίες τελούσε ο ίδιος ο Καΐρης. Για τις δημόσιες προσευχές ο Καΐρης όρισε «θειαγούς», που ήταν άνδρες ή γυναίκες που εκλέγονταν με κλήρο, και με βάση τα προσόντα τους διακρίονταν σε Κοσμήτορες, Αναγνώστες, Υμνωδοί, Θεοκήρυκες και Λειτουργοί.

Το σπίτι του Θ. Καϊρη στη Χώρα της Άνδρου, πριν την ανακαίνισή του.

Αυτή τη νέα θρησκεία, τη Θεοσέβεια, την εμπνεύστηκε «εκ των άνωθεν» ο Καΐρης, όταν μια νύκτα είδε στον ουρανό με χρυσά γράμματα γραμμένη τη φράση «Θεού Σέβου». Ο ιστορικός της Άνδρου Δημήτριος Π. Πασχάλης, στο βιβλίο του σχετικά με τον Θεόφιλο Καϊρη, υποθέτει πως αυτός ο φιλόσοφος φαντάστηκε ότι «ο Ελληνισμός ηδύνατο ν’ αναγεννηθεί δια του αρχαίου πολιτισμού και δια νέου θρησκεύματος» και φανταζόταν τον εαυτό του ως αναμορφωτή με την ίδρυση μιας παγκόσμιας θρησκείας. Ονόμασε τη θρησκεία του Θεοσέβεια, επειδή στα αρχαία ελληνικά η λέξη αυτή σήμαινε θρησκεία. Το αντικείμενο αυτής της θρησκείας ήταν ο υπερτέλειος Θεός, ενώ ο άνθρωπος προσελκύεται από το αιώνιο και το απόλυτο και επιζητά συνεχώς την αλήθεια. Σύμφωνα με τον Καϊρη ο άνθρωπος έχει δύο έμφυτες δυνάμεις το «απειροτατικόν» και το «θεοσεβικόν». 

Όπως ήταν αναμενόμενο η ελληνική ορθόδοξη εκκλησία δεν άφησε να ξεφυτρώσει μια νέα θρησκεία στην καρδιά του Αιγαίου. Ενώ το εκπαιδευτήριο του βρισκόταν στη μέγιστη ακμή του ο Καΐρης κατηγορήθηκε για αιρετικός, δικάστηκε, και καταδικάστηκε. Το ορφανοτροφείο του έκλεισε και οι μαθητές του σκόρπισαν στα σημεία του ορίζοντα. Το 1844, όταν με το ψήφισμα του Συντάγματος καθιερώνονταν επίσημα η ελευθερία συνείδησης στην Ελλάδα, ο Καΐρης επέστρεψε στην Άνδρο και δίδασκε σε λίγους άπορους μαθητές. Όταν όμως το 1847 πέθανε ο Ιωάννης Κωλέττης, που τον προστάτευε, ξέσπασε νέα επίθεση εναντίον του και οδηγήθηκε εκ νέου στα δικαστήρια. Κατηγορήθηκε και πάλι για αιρετικός και ότι συνέλαβε την καταστροφική για τον Ελληνισμό ιδέα του Θεοσεβισμού για να διασπάσει το έθνος! Ο ίδιος απολογήθηκε: «Ούτε εισηγητής, ούτε ιδρυτής νέας θρησκείας είμαι, διότι φρονώ ότι τούτο δεν είναι έργον ανθρώπου, καθόσον τα τοιαύτα εις δύναται, ο εκ του μηδενός παραγάγων το Σύμπαν». Έπειτα από απίστευτες δικαστικές ταλαιπωρίες, ο Καΐρης καταδικάστηκε και τελικά πέθανε βαριά άρρωστος στη φυλακή το 1853.Οκτώ ημέρες μετά το θάνατό του ο Άρειος Πάγος με την υπ. αριθ. 19/19.1.1853 απόφασή του απάλλαξε των κατηγοριών και αθώωσε το Θεόφιλο Καΐρη.

Έτσι ο Καΐρης, με τον διωγμό του, εισήλθε στο πάνθεον των μεγάλων μαρτύρων του Ελληνισμού, που πέθαναν για τις ιδέες του. Το 1896 οι κάτοικοι της Άνδρου τίμησαν το επιφανέστερο τέκνο του νησιού τους στήνοντας έναν ανδριάντα στο κέντρο της πρωτεύουσας τους και ιδρύοντας την Καΐρειο Βιβλιοθήκη, που περιέχει 35.000 τόμους σπάνιων βιβλίων. Η Άνδρος είναι ίσως ένα από τα λίγα μέρη της Ελλάδας που ξέρει να τιμά τα παιδιά της…

Άνδρος: Με φόντο το γαλάζιο ορίζοντα, του Ελληνικού Φωτός και του πνεύματος του Διαφωτισμού.