Από τις πρώτες έγνοιες μας ομάδας ανθρώπων που αρχίζουν να ζουν ομαδική ζωή στην Ελλάδα (οικισμός, χωριό, κωμόπολη, πόλη ) ήταν να φροντίσουν για τη μόρφωση των παιδιών τους. Να βρούνε τον κατάλληλο άνθρωπο που θα τα διδάξει εξασφαλίζοντας τον τρόπο της αμοιβής του και δημιουργώντας τον κατάλληλο χώρο για τη στέγαση του σχολείου. Το κράτος ακόμα δεν είχε την κατάλληλη οργάνωση και την οικονομική δυνατότητα ή ακόμα περισσότερο σημαντικό τμήμα της σημερινής Επικράτειας ήταν υπό Οθωμανική κατοχή.

Έτσι φρόντιζαν εκ των ενόντων να λύσουν αυτά τα προβλήματα. Κι αυτό γινόταν με πολλούς τρόπους. Κάποιος δώριζε ένα οικόπεδο, άλλος έφερνε τη ξυλεία ή τις πέτρες. Ομαδική εθελοντική εργασία για την οικοδόμηση του σχολείου, κοινή προσπάθεια πάντα με την προστασία κι αρωγή της τοπικής εκκλησίας. Η πιο οριστική λύση ήταν να κινητοποιηθούν οι εύποροι συμπατριώτες, που ζούσαν στο εξωτερικό να κάνουν δωρεά τα απαιτούμενα χρήματα. Και τέτοιοι δωρητές βρέθηκαν πολλοί κι όχι τυχαία. Η αγάπη για το γενέθλιο τόπο, την αγαπημένη πατρίδα, που με χίλιους κόπους κι ελαττώματα άρχισε να χτίζεται. Όμως η πραγματοποίηση αυτών των δωρεών δεν ήταν αυτόματη. Χρειάστηκε αθόρυβη δουλειά μερμηγκιού. Πίσω από αυτή την αναζήτηση υπήρχε οργανωμένη προσπάθεια, που κορυφή της ήταν το Πατριαρχείο.

Η συμβολή των Φιλολογικών Συλλόγων Κωνσταντινούπολης και Θεσσαλονίκης είναι ιδιαίτερα σημαντική και πρέπει να αναδειχθεί με παραδείγματα, ονόματα και μελέτες. Υπάρχουν κι άλλες μεμονωμένες προσπάθειες που συμποσούμενες έδωσαν το σημαντικό αποτέλεσμα της διάσωσης της Ελληνικής παιδείας

Ας επιστρέψουμε στο κυρίως θέμα του άρθρου γιατί αυτό που προηγούμενα ανέφερα θέλει πολύ ανάλυση και στοιχειοθέτηση και θα γίνει αργότερα. Προς το παρόν ας αρκεστούμε σε μερικές νύξεις. Ας περιοριστούμε τώρα για το πώς χτίστηκαν τα σχολεία μέχρι την κυβέρνηση Βενιζέλου με υπουργό παιδείας τον Γ Παπανδρέου. Σημαντική η συμβολή στο χτίσιμο σχολείων σε χωριά ήταν η γενναία οικονομική προίκα του ευεργέτη Γ. Συγγρού όταν ακόμα βρισκόταν εν ζωή, σχέδιο που συνέχισε η γυναίκα του και τα χρήματα που άφησε στη διαθήκη του για αυτό το σκοπό στο κράτος. Το χτίσιμο τόσων και τόσων σχολείων στην περίοδο της υπουργίας του Γ. Παπανδρέου στηρίχτηκε κυρίως στην προίκα αυτής της δωρεάς.

Η ιστορική καταγραφή για το βίο και την πολιτεία του Γ. Συγγρού τον έχει κατάφωρα αδικήσει – ιδιαίτερα οι αριστεροί ιστοριογράφοι -και είναι ανάγκη να καταγραφούν τα πράγματα από την αρχή στηριζόμενοι στα πραγματικά γεγονότα και όχι σε ιδεολογικές και πολιτικές αναστολές. Δεν είναι της στιγμής, αλλά τον πλούτο του ο Σ. τον απόκτησε με τα δάνεια στη μεγάλη Πύλη. Τα μεταλλεία πιέστηκε να τ’ αγοράσει απ’ τον Τρικούπη για εθνικούς λόγους και δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι βγήκε κερδισμένος από την υπόθεση. Όλα τα χρήματά του -όντας άκληρος -έμειναν στο κράτος. Ο κατάλογος των προσφορών του είναι μακρύς. Δεκάδες σχολεία που έχτισε ο Συγγρός σε χωριά σ’ όλη την απελευθερωμένη Ελλάδα ζουν και βασιλεύουν, στολίδια στο χώρο, συνεχίζουν να λειτουργούν και σήμερα ή αξιοποιούνται σε άλλους χρήσιμους σκοπούς.

Αργότερα ήρθαν για τα απομονωμένα χωριά άλλα προβλήματα. Φτώχεια, μετανάστευση, αστυφιλία, υπογεννητικότητα. Χωριά ερημώθηκαν, οι κάτοικοι πήγαν στις κοντινές πόλεις ή μετανάστες σε Αμερική, Αυστραλία και αργότερα Γερμανία. Για πρακτικούς λόγους, που έχουν σχέση με τις οικονομικές δυσκολίες του Ελληνικού σχολείου πολλά από τα σχολεία έκλεισαν και οι μαθητές συγκεντρώθηκαν σε ένα κεντρικό κεφαλοχώρι, βοηθώντας απλώς τη μετακίνηση τους.

Τα περισσότερα από τα εγκαταλειμμένα κτίρια άλλαξαν χρήση ή αφέθηκαν στην τύχη τους. Ως παραδείγματα αναφέρω: Έγιναν πνευματικό κέντρο, μουσείο, ξενώνας, καφενείο ακόμα και εκκλησία. Όμως πίσω από κάθε κτίριο υπάρχει μια ιστορία προσπαθειών, θυσιών, που δεν πρέπει να απαξιωθεί