Για τον ευεργέτη Ανδρέα Συγγρό- Α

Ευεργέτες υπήρξαν πολλοί και ελπίζουμε να συνεχίσουν να υπάρχουν στο μέλλον. Για όσους το αγνοούν ή κάνουν ότι δεν το ξέρουν, ισχυρίζομαι ότι τα καλύτερα κτήρια της χώρας τα οφείλουμε στη δική τους προσφορά. Θα μπορούσα με μια αναλυτική παρουσίαση του καταλόγου να αποδείξω πολύ εύκολα το αληθές του ισχυρισμού μου. Όμως δεν είναι αυτός ο σκοπός του σημερινού άρθρου μου. Σήμερα θα ασχοληθώ  με την παρουσίαση ενός αδικημένου Ευεργέτη από την πλειοψηφία των ιστοριογράφων της εγχώριας μας παραγωγής που δεν ξεκινούν με την ψυχρή περιγραφή των δεδομένων, αλλά πως αυτά θα ταιριάξουν με της αρχές της κοσμοθεωρίας τους. Θα μιλήσω για τον τραπεζίτη Ανδρέα Συγγρό με βάση τα στοιχεία και όχι τις προσωπικές ή ιδεολογικές προκαταλήψεις.

Η πληθωρική προσωπικότητα του Ανδρέα Συγγρού διχάζει τους ιστορικούς.  Ο Γιάννης Κορδάτος χαρακτηρίζει τον Ανδρέα Συγγρό «μηχανορράφο και επιδέξιο πολιτικάντη», ενώ ο Τάσος Βουρνάς αναφέρει ότι παρίστανε τον εθνικό ευεργέτη για να εξαγοράσει τις αμαρτίες του. Ο Σπύρος Μαρκεζίνης γράφει: «Ήτο προικισμένος με τα προσόντα του μεγάλου επιχειρηματία. Ήταν κυνικός στις διαπιστώσεις του, αλλά πάντοτε μέσα στα πράγματα.

 Όλα ξεκινούν από την αντίληψη που έχουν κάποιοι για το κράτος και το ρόλο του στα δρώμενα της χώρας. Κάποιοι το θέλουν μικρό και ευέλικτο με σαφείς και καθορισμένους όρους λειτουργίας και με τη μόνη έγνοια και ρόλο να υποβοηθήσει τις πρωτοβουλίες των πολιτών να αναπτύξουν όλα τα ταλέντα τους για  την οικονομική ανάπτυξη κι ευημερία τη δική τους και σε προέκταση την ανάπτυξη του συνόλου της χώρας. Με αυτήν την κεντρική πυξίδα οι ανεπτυγμένες χώρες έφτασαν στο επίπεδο που είναι σήμερα. Υπάρχει και δεύτερη ακραία θεώρηση: Όλα στο κράτος και όλα από το κράτος. Αυτή η εκδοχή δοκιμάστηκε στο παρελθόν στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο και απέτυχε παταγωδώς. Προφανώς υπάρχει και μια μεγάλη ποικιλία ενδιάμεσων καταστάσεων που ίσως να ταιριάξουν καλύτερα σε μια χώρα με βάση τα ιδιαίτερα δικά μας χαρακτηριστικά.

Ο Συγγρός γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη τον Οκτώβριο του 1830, από πατέρα γιατρό με χιώτικη καταγωγή. Σπούδασε στην Άνδρο στην περίφημη σχολή του Θεόφιλου Καΐρη και συνέχισε την ολοκλήρωση των σπουδών του στην Ερμούπολη της Σύρου. Παρά την γονική επιθυμία να ακολουθήσει το επάγγελμα του γιατρού, αυτός από νωρίς ελκύεται από το εμπόριο και την επιχειρηματική δραστηριότητα. Ας κάνουμε τις αρχικές παραδοχές. Ναι ο Ανδρέας Συγγρός ήταν φανατικός κυνηγός του κέρδους, όπου το εύρισκε ή όπου με δικές του πρωτοβουλίες το δημιουργούσε. Ναι ο Ανδρέας Συγγρός ήταν από ένα σημείο και πέρα ένας ψυχρός τραπεζίτης, που με τη δύναμη του χρήματος εκμεταλλευόταν αδυναμίες και ζητούσε μεγάλους τόκους στα δάνεια που έδινε. Αυτά κυρίως αφορούσαν την Υψηλή Πύλη της καταρρέουσας Οθωμανικής  Αυτοκρατορίας. Τα δάνεια δεν στα δίνει κάποιος με το ζόρι. Εσύ κάνεις αίτηση γιατί θέλεις να καλύψεις κάποια ανάγκη ή ασωτία κι ο πιστωτής εκμεταλλεύεται αυτήν την ανάγκη. Δεν είναι απαραίτητο να συμφωνείς ή να διαφωνείς με αυτό το φαινόμενο. Αυτή η θεώρηση είναι ηθικού επιπέδου, εξιδανικευμένων επιθυμιών, και δεν εξηγούν ικανοποιητικά τα φαινόμενα της πραγματικής κοινωνίας. Όταν μιλάμε για πραγματικές καταστάσεις πρέπει να ξεπερνάμε το δέον και να αναφερόμαστε στο δυνατόν.

Ο Συγγρός όταν εμφανίστηκε το πρόβλημα των μεταλλείων  Λαυρίου ήταν ήδη πάμπλουτος και όχι ένας πρωτόλειος αναζητητής ευκαιριών. Το πρόβλημα ΄των μεταλλείων ήταν σοβαρό διπλωματικό πρόβλημα για το Βασιλέα Γεώργιο τον 1^ο και την Κυβέρνησή του. Οι ενδιαφερόμενες χώρες Γαλλία και Ιταλία απειλούσαν με επέμβαση και οικονομικό αποκλεισμό της χώρας αν ο αποχωρών ιδιοκτήτης των μεταλλείων Ιταλός Σερπιέρι δεν έπαιρνε την «αποζημίωσή» του. Το κράτος, κατά τη μόνιμη από ιδρύσεως του παράδοση, δεν είχε χρήματα γι αυτό το σκοπό. Απεγνωσμένα ζητούσαν λύση. Είναι χαρακτηριστικό ότι το σπίτι του Συγγρού-  το σημερινό Κτήριο του Υπουργείου των Εξωτερικών, απέναντι ακριβώς από το παλάτι και τη σημερινή Βουλή - το επισκέφθηκε μέσα στην νύχτα ο ίδιος ο βασιλιάς - πρωτοφανής ενέργεια για εκείνα τα χρόνια - και τον ΠΑΡΑΚΑΛΕΣΕ στο όνομα της σωτηρίας της Πατρίδας να το αγοράσει. Ο Συγγρός δεν είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τέτοιου  είδους οικονομικές  δραστηριότητες. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέσα στο πλήθος των οικονομικών δραστηριοτήτων του δεν υπάρχει καμιά βιομηχανία ή άλλη πρωτογενής παραγωγική δραστηριότητα. Ο άνθρωπος ήταν κυρίως τραπεζίτης και δάνειζε τους πάντες χρηματικά ποσά με αυξημένα προφανώς  επιτόκια αναλόγως του επιχειρηματικού κινδύνου, που αυτά τα δάνεια εμπεριείχαν. Ήταν άτομο ιδιοφυές με κινήσεις λίαν ριψοκίνδυνες, που δυο τρεις φορές τον έφεραν στο χείλος της καταστροφής. Ένας από τους μεγαλύτερους πελάτες του ήταν η Υψηλή Πύλη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Όταν ο Σουλτάνος κρίθηκε αναξιόπιστος οικονομικά από τους Ευρωπαϊκούς οικονομικούς παράγοντες και δε δάνειζαν πλέον την Αυτοκρατορία, ο Συγγρός ρισκάρισε παίζοντας τον ενδιάμεσο κρίκο. Δανειζόταν αυτός ποσά από την Ευρώπη με βάση τη δική του πιστοληπτική αξιοπιστία και το ποσό αυτό το δάνειζε στον Σουλτάνο με αρκετά αυξημένο βεβαίως επιτόκιο. Από αυτήν τη διαδικασία ο Συγγρός απέκτησε το μεγάλο του πλούτο. Ένας άλλος επίσης πελάτης του Συγγρού ήταν το Ελληνικό κράτος.  

 Μόνο μετά από αφόρητες πιέσεις δέχτηκε να αποζημιώσει τον  Σερπιέρι, αλλά με καθαρή δήλωση ότι θα μεταφέρει το οικονομικό βάρος μετατρέποντας την επιχείρηση σε μετοχική μορφή. Πράγματι ο Συγγρός εξέδωσε έναν αριθμό μετοχών με ονομαστική αξία 200 δραχμές της εποχής. Ο πυρετός του κέρδους έχει πολλαπλώς περιγραφηθεί σε ανάλογες περιπτώσεις. Ευτυχώς ή δυστυχώς ζήσαμε και στη γενιά μας αντίστοιχο φαινόμενο στο χρηματιστηριακό μπουμ στο τέλος της δεκαετίας του 1980, όπου θεωρητικώς υπάρχουν θεσμοί δομές και ελεγκτικές αρχές. Παρ’ όλα αυτά τα σκάνδαλα υπήρξαν Φανταστείτε την κατάσταση στον 19^ο αιώνα και τη δεκαετία του 1870, όπου ακόμα οι θεσμοί είναι στα σπάργανα. Οι εγγραφές για την αγορά μετοχών του Λαυρίου αποτελούν τις πρώτες χρηματιστηριακές πράξεις που έγιναν στην Αθήνα. Χρηματιστήριο δεν υπήρχε αλλά υπήρχε το καφενείο «Η ωραία Ελλάς» στη γωνία των οδών Ερμού και Αιόλου Άλλοι το τοποθετούν στην Μητροπόλεως, το οποίο εκτελούσε χρέη Χρηματιστηρίου. Τότε υπήρξε η πρώτη οργανωμένη εμφάνιση απατεώνων. Είναι χαρακτηριστικό το συμβάν που η Αστυνομία συνέλαβε ομάδα Ελλήνων σε υπόγειο τυπογραφείο να εκτυπώνουν παραχαραγμένα και ψευδεπίγραφα αντίγραφά μετοχών που μοσχοπουλιούνταν στην Αθήνα ως πραγματικές.

Σε τέτοιες περιπτώσεις  οι φήμες εύκολα διαδίδονται και στη διαδρομή τους ογκώνονται. Επικράτησε ένα κύμα πυρετού που παρέσυρε κι αθώους κι ανυποψίαστους Αθηναίους πολίτες, Να είμαστε ειλικρινείς. Στα, οικονομικής φύσεως, εγκλήματα η ενοχή μοιράζεται σε δυο πλευρές. Στον απατεώνα κι εκείνον που παρασύρεται και έλκεται με την προσμονή του εύκολου κέρδους. Μετά την αποκάλυψη των ψευδαισθήσεων η αναζήτηση του ενόχου και η στοχοποίηση του έχει πολλές παραμέτρους μόνιμες ή συγκυριακές.

Προφανώς φταίει ο πλούσιος, αυτός που ξεχωρίζει. Κι αυτός ήταν ο Ανδρέας Συγγρός. Προφανώς έχει τις ευθύνες του. Αλλά ήταν ο εύκολος στόχος για τις εφημερίδες της εποχής. Η συγκυρία βρίσκεται στο γεγονός ότι ένα από τα θύματα του σκανδάλου ήταν ο Εμμανουήλ Ροΐδης. Ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ένας πολυτάλαντος πνευματικός άνθρωπος, που διακρίθηκε σε πολλούς τομείς της γραφής, εύστροφος με καυστική πέννα έδειξε σ’ έναν άλλο τομέα  μια ασυνήθιστη γι αυτόν επιπολαιότητα και έπαθε τη ζημιά της ζωής του. «Επένδυσε» με μια δύσκολα ερμηνευόμενη   απληστία όλη την περιουσία του στις μετοχές της Λαυρεωτικής κι όταν αυτές έπαθαν καθίζηση έμεινε στον άσσο. Το μένος του εναντίον του Συγγρού εκδηλώθηκε λυσσασμένα, αρθρογραφώντας αδιάκοπα, στολίζοντάς τον με πρωτότυπους χαρακτηρισμούς που έμειναν στην ιστορία και σφράγισαν αρνητικά -έως υπερβολής -την εικόνα του σε κάποιες πλευρές της Ελληνικής κοινωνίας.

Όμως όλες οι κατηγορίες οφείλονται σε αναπόδεικτες φήμες. Η τιμή των μετοχών λέγεται ότι ανέβηκε σε «δυσθεώρητα ύψη»! Από ονομαστική αξία 200 δραχμών έφτασε στο μέγιστο 380. Ας θυμηθούμε δεκάδες περιπτώσεις στα χρόνια μας, μετοχών που η αρχική τους τιμή ανέβηκε αρκετές δεκάδες φορές μέχρι την τελική καταβύθισή τους. Γενικά οι χρηματιστηριακές εργασίες έχουν το στοιχείο του ρίσκου και τη συχνή εμφάνιση σκανδάλων και υπόπτων πράξεων. Βεβαίως η ύπαρξη κι άλλων παραδειγμάτων δεν αθωώνει τους πρωταγωνιστές του σκανδάλου των μεταλλείων του Λαυρίου, ένας εκ των οποίων είναι και ο Ανδρέας Συγγρός. Μα όχι ο μόνος.

Η τελική κρίση για τον άνθρωπο πρέπει να στηριχθεί στη συνολική του παρουσία στη δημόσια ζωή. Ο Δημοσθένης μας λέει στον Ολυνθιακό

«Προς γαρ το τελευταίον εκβάν, έκαστον των πριν υπαρξάντων κρίνεται».

Αυτό δε σημαίνει ότι καλύπτει όλες τις περιπτώσεις. Αυτή είναι η δύναμη μαζί με την αδυναμία και ελλειπτικότητα των γνωμικών.

Για να κριθεί σωστά μέσα στη διαδρομή του ένας  άνθρωπος πρέπει να γίνει μια συνολική εκτίμηση των ενεργειών του ανθρώπου, να προσθαφαιρεθούν οι θετικές και οι αρνητικές επιπτώσεις των πράξεων του. Κανείς δεν είναι τέλεια καλός και κανείς τέλεια κακός. Ας πιάσουμε μερικούς τομείς των δραστηριοτήτων του Η συμβολή του στην ανέγερση σχολικών κτηρίων σε πόλεις και χωριά σε όλο το μήκος και το πλάτος της χώρας στην περίοδο που ακόμα ο Συγγρός βρίσκεται στη ζωή. Πολυάριθμα σχολικά κτήρια όλα είναι χτισμένα πάνω στο ίδιο μοτίβο από τον αρχιτέκτονα Τσίλερ  και στις διαστάσεις της εποχής. Αρκετά σώζονται, άλλα έχουν μετατραπεί σε πνευματικά κέντρα, ακόμα και δημαρχείο κι άλλα αφέθηκαν στη μοίρα τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο θάνατό του το Υπουργείο Παιδείας κήρυξε τριήμερη αργία τιμώντας τον Συγγρό για την προσφορά του στον τομέα αυτόν.

Στη συνέχεια πρέπει να αναφερθεί το γεγονός ότι με τη διαθήκη του άφησε μια σημαντική κατάθεση στην Εθνική τράπεζα με αποκλειστικό σκοπό την ανέγερση σχολικών κτιρίων. Αυτά τα χρήματα μαζί με ένα δάνειο που δεν επεστράφη στην ώρα του, συνήθιο των κυβερνώντων, ήταν ο χρηματοδότης του σημαντικού έργου του Γεωργίου Παπανδρέου, επί πρωθυπουργίας Ελευθερίου Βενιζέλου. Ενώ για αυτό έχουν γραφεί διθυραμβικά ιστορικά σχόλια, ουδείς σχεδόν αναφέρει τη συμβολή του Ανδρέα Συγγρού. Σε ένα από αυτά τα σχολεία κι εγώ πέρασα την εξαετία της στοιχειώδους εκπαίδευσης. Όταν επισκέφτηκα την Τζια από μακριά είδα ένα κτήριο στο γνωστό στιλ των σχολείων του Συγγρού και σ’ έναν ντόπιο είπα

-Αυτό είναι σχολείο του Συγγρού!

Κι αυτός μου απάντησε

-Όχι, του Τσίλερ είναι

Η αρνητικότητα σε μια κορυφαία προσωπικότητα του 19^ου αιώνα στην πατρίδα μας δεν οφείλεται μόνο στα Λαυρεωτικά, που έχουν κάποια βάση. Επιπροσθέτως είναι αποτέλεσμα και μιας σφοδρής διαμάχης που ταλαιπώρησε την πατρίδα μας για πολλές δεκαετίες ανάμεσα στους αυτόχθονες Έλληνες και τους ξενόφερτους και πλούσιους ομογενείς από τα κέντρα του εξωτερικού, που οι διεθνείς εξελίξεις τους αναγκάζουν να συγκεντρωθούν στο πάτριο έδαφος, με συνέπειες αντιζηλίες και παράπονα.

Εν κατακλείδει τούτο έχω να πω. Ο Ανδρέας Συγγρός ήταν μια μεγάλη προσωπικότητα, μακράν υπέρτερος από πολλούς που για πραγματικούς ή και όχι λόγους λατρεύονται από τους προκατειλημμένους ιστοριογράφους μας. Δεκ έχουμε πολλές προσωπικότητες παρόμοιου βεληνεκούς. Έδειξε ικανότητες, που πρέπει να εκτιμηθούν δεόντως και εν τέλει, πώς να το κάνουμε. όλος ο συσσωρευμένος πλούτος του έμεινε στη χώρα για καλό σκοπό. Του οφείλουμε ένα σεβασμό και μια απόσταση από την εύκολη αρνητική κριτική

Δεν τελείωσα εδώ. Θα συνεχίσω με μια σειρά κοινοποιήσεις άρθρων, που αλίευσα από το διαδίκτυο. Τα περισσότερα ακολουθούν τον εύκολο δρόμο της υιοθέτησης φημών χωρίς την παράθεση στοιχείων για την επαλήθευσή τους