100 χρόνια από το Συνέδριο των Ελλήνων της Ρωσίας

Posted 11/07/2017
Filed under: Δημοσιεύσεις, Εθνικό Ζήτημα, Ελληνοσοβιετικά, Ιστοριογραφία, Καύκασος, Καθημερινή, Ρωσία |

Την Κυριακή 9 Ιουλίου 2017 δημοσιεύτηκε ένα αφιέρωμα στην εφημ. ‘Καθημερινή» για το πρώτο συνέδριο που συγκάλεσαν οι Έλληνες της Ρωσίας μετά την αντιαπολυταρχική επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1917. To συνέδριο έγινε στην παραλιακή πόλη της Νότιας Ρωσίας, Ταγκανρόκ, όπου εκείνη την εποχή κυριαρχούσαν οι Έλληνες, πληθυσμιακά και οικονομικά. Είχε ιδιαίτερη συμβολικη σημασία ότι εκεί βρισκόταν η πλέον απομακρυσμένη ελληνική αποικία της αρχαιότητας, η Ταναϊς. 

Το Α΄ Συνέδριο των Ελλήνων της Ρωσίας

ΒΛΑΣΗΣ ΑΓΤΖΙΔΗΣ*

•  

Οι συμμετέχοντες στο συνέδριο των Ελλήνων στο Ταγκανρόκ (φωτ. από το βιβλίο του Ελευθέριου Παυλίδη «Ο ελληνισμός της Ρωσίας και τα 33 χρόνια του εν Αθήναις συλλόγου των εκ Ρωσίας Ελλήνων»).

To έτος 1917 ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα χρονιά του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η ευρωπαϊκή ήπειρος είχε μπει από το 1914 σε μια περίοδο πλήρους ανατροπής των έως τότε ισορροπιών. Η εμπλοκή της Ρωσίας στον πόλεμο είχε ξεκινήσει τον Ιούλιο του 1914. Μέχρι τον Νοέμβριο τα μέτωπα είχαν σχεδόν οριστικοποιηθεί. Από τη μια πλευρά οι Ενωμένες Δυνάμεις, η Αντάντ, (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, από το 1915 η Ιταλία, οι ΗΠΑ από το 1917 και η Ελλάς τελευταία) και από την άλλη οι Κεντρικές Δυνάμεις (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία και Βουλγαρία). Το μεγάλο πρόβλημα για τη ρωσική πλευρά το δημιουργούσε η απουσία γεωγραφικής επαφής με τους συμμάχους της. Γεγονός που επηρέαζε την υλική της δυνατότητα να αντιμετωπίσει τα γερμανικά στρατεύματα στο Ανατολικό Μέτωπο. Η κατάληψη των Στενών των Δαρδανελλίων φάνηκε ως ένα μέσο για απόκτηση άμεσης επαφής.

Το ζήτημα αυτό επιχείρησαν να επιλύσουν οι σύμμαχοι με την εκστρατεία της Καλλίπολης που άρχισε την άνοιξη του 1915. Η επιχείρηση απέτυχε και μία από τις αιτίες υπήρξε η στάση της Ελλάδας που είχε αρνηθεί να πάρει μέρος στη συμμαχική προσπάθεια επειδή κυριαρχούσαν τότε στην Αθήνα οι μοναρχικές φιλογερμανικές δυνάμεις. Η αποτυχία της επιχείρησης είχε ιδιαίτερη σημασία για την εξέλιξη του πολέμου, εφόσον παρέτεινε τη διάρκειά του και ευνόησε την εμφάνιση μεγάλων κοινωνικών προβλημάτων και εντάσεων στο εσωτερικό της Ρωσίας. Παράλληλα, επέτρεψε στους Νεότουρκους να θέσουν σε πλήρη εφαρμογή τα σχέδια γενοκτονίας των χριστιανικών πληθυσμών.

Μετά την επανάσταση του Φεβρουαρίου ’17

Οι μαζικές εργατικές διαδηλώσεις στην Αγία Πετρούπολη κατά το τέλος του Φεβρουαρίου του 1917 οδήγησαν στην ανατροπή της τσαρικής απολυταρχίας και στην εγκαθίδρυση ενός αστικού δημοκρατικού καθεστώτος.

Η ανατροπή του τσαρικού απολυταρχισμού επέτρεψε στις ιδέες του διαφωτισμού να απλωθούν στον χώρο. Αρχισαν να εμφανίζονται χωριστικά εθνικά κινήματα. Η κατάρρευση του ρωσικού κολοσσού αφύπνισε πολλές συνειδήσεις και οι καταπιεσμένες μικρές εθνότητες κινήθηκαν προς την κατεύθυνση της απόκτησης των ελευθεριών.

Οι Ελληνες της Ρωσίας αντιμετώπισαν θετικά την ανατροπή του τσαρισμού, ο οποίος όπως έγραφαν τότε: «Κατέπνιγε την φωνήν των αληθών τέκνων του τυραννούμενου λαού». Η έως τότε ασκούμενη αφομοιωτική και πανσλαβιστική πολιτική του τσαρικού καθεστώτος περιγράφεται αυθόρμητα σε μια επιστολή που είχε στείλει τον Απρίλιο του 1914 ο Παναγιώτης Φωτιάδης, ένας Ελληνας του ρωσικού Καυκάσου στον πρόεδρο του Μικρασιατικού Συλλόγου Αθηνών. Στην επιστολή αναφέρει έχει «υιόν φοιτήσαντα εις ρωσσικήν σχολή» τον οποίον θέλει να αποστείλει για σπουδές στην Ελλάδα και να τον αποσπάσει «αν και αργά, εκ των ονύχων του σλαυϊσμού», γιατί «εδώ εις την Ρωσσίαν εις τα Ρωσσικά σχολεία τα ελληνόπαιδα όλα σχεδόν ανατρέφονται αντεθνικώς και διαφθείρονται».

Οι ιδέες της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας οδήγησαν τους Ελληνες της Ρωσίας στον δρόμο της πολιτικής τους οργάνωσης για την κατάκτηση των δικαιωμάτων τους.

Η πρώτη κίνηση μετά τη φεβρουαρινή επανάσταση ήταν η σύγκληση της Εθνικής Συνέλευσης των Ελλήνων της Υπερκαυκασίας στην Τιφλίδα τον Μάιο του 1917. Αποφασίστηκαν η εθνικοποίηση των ελληνικών σχολείων, η δημιουργία εθνικού τυπογραφείου, η έκδοση ελληνικής εφημερίδας και η συμμετοχή στο Πανελλήνιο Συνέδριο στο Ταϊγάν (Ταγκανρόκ). Σε συμφωνία με τους άλλους λαούς του Καυκάσου προχώρησαν στη δημιουργία αυτόνομου καθεστώτος για τις ελληνικές περιοχές και συγκρότησαν ελληνικό στρατιωτικό σώμα για την υλοποίηση αυτού του στόχου.

Στη συνέλευση της Τιφλίδας οι Ελληνες φάνηκαν αποφασισμένοι να απαιτήσουν τη βελτίωση της θέσης τους από εθνική άποψη. Δεν παρέλειψαν όμως να μιλήσουν και για κοινωνικά ζητήματα. Ετσι έθεσαν μεταξύ των πρώτων, το αγροτικό ζήτημα. Στον χώρο του Καυκάσου εμφανίστηκαν ακόμα και ελληνικά πολιτικά κόμματα. Στο Βατούμι ιδρύθηκε το Ελληνικό Δημοκρατικό Κόμμα, το οποίο εξαρχής δήλωσε ότι υποστηρίζει τις δημοκρατικές αρχές και ότι «αναγνωρίζει το μάλλον τέλειον πολίτευμα, την Δημοκρατία…».

Το συνέδριο στο Ταγκανρόκ

Στις 29 Ιουνίου του 1917 συνήλθε στο Ταϊγάν (Ταγκανρόκ) το συνέδριο των Ελλήνων της Ρωσίας. Η αρχική ιδέα σύγκλησης πανελλήνιου συνεδρίου ανήκε στην ελληνική κοινότητα του Βατούμ. Μέχρι τις 10 Ιουλίου συζητήθηκαν όλα τα μεγάλα προβλήματα που απασχολούσαν τον ελληνισμό της Ρωσίας.

Με την έναρξη του συνεδρίου, ο πρόεδρός του Βασίλης Σιφναίος απέστειλε το εξής τηλεγράφημα προς τη νέα επαναστατική κυβέρνηση, της οποίας πρωθυπουργός ανέλαβε από τον Ιούλιο ο Αλεξάντρ Φιοντόροβιτς Κερένσκι, φιλελεύθερος σοσιαλδημοκράτης και μέλος του Σοσιαλεπαναστικού Κόμματος:

«Το πρώτο Πανρωσικό Συνέδριο των Ελλήνων, έχοντας ξεκινήσει τις συνεδριάσεις του στο Ταγκανρόκ, για την εξέταση των κύριων θεμάτων που προέκυψαν από τη ζωή του ελληνικού πληθυσμού, καθώς και για την επίλυσή τους, σύμφωνα με τις ιερές αρχές των ελεύθερων λαών, που εξυμνήθηκαν από τη μεγάλη Ρωσική Δημοκρατία, στέλνει εγκάρδιους χαιρετισμούς στην Προσωρινή Κυβέρνηση και στο Συμβούλιο των Εργατών, των Στρατιωτών και Αγροτών Βουλευτών, καθώς και εκφράζει τη βεβαιότητα ότι μέσα από κοινές προσπάθειες και δημιουργική δουλειά όλων των εθνικοτήτων που ζουν στη Ρωσία, εκεί όπου κυριαρχούσαν η καταπίεση και το μίσος απέναντι στον συνάνθρωπο, θα δημιουργηθούν νέες συνθήκες συνύπαρξης και θα καθιερωθεί ένα φωτεινό σύστημα αρμονικής ζωής με τις αρχές της αδελφικής εμπιστοσύνης, της απόλυτης ελευθερίας και της ισότητας».

Οι προτάσεις

Στο συνέδριο του Ταγκανρόκ έκαναν πολιτική παρέμβαση δύο οργανωμένες ομάδες Ελλήνων με συγκεκριμένες προτάσεις τόσο για την επίλυση του ελληνικού ζητήματος όσο και για τα εσωτερικά κοινωνικά προβλήματα της Ρωσίας. Ειδικά, το Ελληνικό Δημοκρατικό Κόμμα του Βατούμ και οι αντιπρόσωποι από το Ροστόβ με μερικούς από την Οδησσό, εξέδωσαν φυλλάδιο με τίτλο «Ολίγα περί του ελληνικού ζητήματος», με το οποίο συστηματοποιούσαν τις θέσεις τους περί των αναγκαιοτήτων και των πολιτικών προτεραιοτήτων.

Στο συνέδριο αποφασίστηκε η ίδρυση του Συνδέσμου των εν Ρωσία Ελλήνων. Ενα από τα βασικά ζητήματα που συζητήθηκαν στο συνέδριο ήταν η εθνικοποίηση, μέσω της απορωσοποίησης των σχολείων και της εκκλησίας. Οι προτάσεις των συνέδρων, που αφορούσαν την αναδιοργάνωση της ελληνικής εκπαίδευσης, προέβλεπαν δύο βαθμίδες: την κατώτερη με δύο τετραετείς κύκλους σπουδών και τη μέση.

Το ιεραρχικά ανώτερο όργανο των Ελλήνων της Ρωσίας ονομάστηκε Κεντρικό Εκτελεστικό Συμβούλιο με έδρα το Ροστόβ επί του Ντον. Επιπλέον, εξελέγη οκταμελής Εκτελεστική Επιτροπή, η οποία ήταν υπεύθυνη της υλοποίησης των ψηφισμάτων και της εκπόνησης προγράμματος δράσης. Aποφασίστηκε η έκδοση περιοδικού στην ελληνική γλώσσα.

Το Κεντρικό Συμβούλιο του συνδέσμου κατέθεσε στην ελληνική κυβέρνηση υπόμνημα για το ζήτημα της εκπαίδευσης των ελληνοπαίδων της Ρωσίας, οι οποίοι ανέρχονταν σε 50.000. Στο υπόμνημα καταγράφονταν η εκπαιδευτική κατάσταση του ελληνικού πληθυσμού και τα προβλήματα που υπήρχαν, όπως για παράδειγμα η έλλειψη σχολικών βιβλίων. Ο στόχος του υπομνήματος ήταν: «…ν’ αναπτύξωμεν εν Ρωσσία γενεάν Ελλήνων επικοινωνούσαν πνευματικώς μετά της συγχρόνου Ελλάδος».

Ο πρόεδρος του Συνεδρίου Βασίλειος Σιφναίος

Οι εν Τουρκία αδελφοί

Ενα από τα άμεσα προβλήματα που κλήθηκε να αντιμετωπίσει ο σύνδεσμος ήταν το προσφυγικό. Αρχισε τη διενέργεια εράνων «υπέρ των εν Τουρκία καταδυναστευομένων αλύτρωτων αδελφών». Στους εράνους αυτούς συμμετείχαν Ελληνες από κάθε γωνιά της Ρωσίας. Δεκάδες χιλιάδες ρούβλια αποστέλλονταν στην Τραπεζούντα, η οποία αντιμετωπιζόταν ως η πρωτεύουσα του ελληνισμού. Η συνεργασία με τις ελληνικές αρχές που βρίσκονταν στον παρευξείνιο χώρο ήταν καλή.

Ο ελληνισμός της Ρωσίας έθεσε άμεσα τα ζητήματα εκπαιδευτικής, κοινοτικής και εκκλησιαστικής αυτοδιοίκησης. Με την υιοθέτηση των αιτημάτων της οργάνωσης του Αικατερινοντάρ τέθηκε και το αίτημα της απελευθέρωσης του μικρασιατικού Πόντου και της δημιουργίας ανεξάρτητου ελληνικού κράτους εκεί. Κατ’ αρχάς απαιτήθηκε η επιστροφή των ελληνικών περιουσιών που διηρπάγησαν.

Οσον αφορά το εκπαιδευτικό ζήτημα, ζητούσε το δικαίωμα να ιδρύει και να συντηρεί ελληνικά σχολεία όλων των βαθμίδων, να διορίζει και να μισθοδοτεί τους δασκάλους και τους επιθεωρητές και να διαμορφώνει τα σχολικά προγράμματα δίχως την επέμβαση των ρωσικών αρχών. Οσον αφορά το καθεστώς που διείπε τις ελληνικές κοινότητες, ζητούσαν να τους επιτρέπεται η διαχείριση των κοινοτικών περιουσιών καθώς και κάθε εκκλησιαστικής και εκπαιδευτικής υπόθεσης. Ζητούσαν επίσης την αναγνώριση του πλήθους των ελληνικών κοινοτήτων ως ένα ενιαίο οργανικό σώμα, του Συνδέσμου καθώς και των πανελληνίων συνεδρίων. Η πρότασή τους απέβλεπε στην αναγνώριση από τις ρωσικές αρχές μιας ελληνικής αρχής, η οποία θα εκλεγόταν από τα πανελλήνια συνέδρια.

Οι Ελληνες της Ρωσίας έδιναν μεγάλη σημασία στην εκπαιδευτική και εκκλησιαστική αυτονομία, η οποία θεωρήθηκε ως η μόνη δυνατότητα να εμφυσηθεί εθνικό φρόνημα στον ελληνισμό και να μείνει έτσι συσπειρωμένος γύρω από ελληνικά οργανωτικά κέντρα.

Ενας αιώνας με πολλές δυσκολίες

Οι εξελίξεις στη συνέχεια ήταν ραγδαίες. Η εσωτερική κρίση στη ρωσική κοινωνία κορυφώθηκε τον Οκτώβριο του 1917 με την επανάσταση των μπολσεβίκων. Η πολιτική ειρήνευσης με τους Γερμανούς και τους Νεότουρκους που ακολούθησε η κυβέρνηση του Λένιν είχε ως άμεσο αποτέλεσμα τη μεταφορά των εντάσεων στο εσωτερικό μέτωπο. Ο σκληρός εμφύλιος πόλεμος θα λήξει τον Οκτώβριο του 1920 και θα αφήσει πίσω του βαθιές πληγές. Η ελληνική κοινότητα θα διχαστεί επίσης και στη θέση της παλιάς της ηγεσίας θα αναρριχηθούν οι Ελληνες μπολσεβίκοι. Μέχρι το 1937 οι ελληνικές κοινότητες θα μεγαλουργήσουν πολιτιστικά στο νέο πλαίσιο και θα κατακτήσουν ακόμα και τη δημιουργία τεσσάρων Αυτόνομων Ελληνικών Σοβιετικών Περιοχών.

Ομως, οι σταλινικές διώξεις κατά των μειονοτικών ομάδων από το 1937 θα τραυματίσουν βαρύτατα τις ελληνικές κοινότητες και θα καταστρέψουν όλες τις προηγούμενες κατακτήσεις τους. Οι μαζικές εκτοπίσεις του ελληνικού πληθυσμού κατά τη δεκαετία του ’40 στην Κεντρική Ασία θα ολοκληρώσουν το σταλινικό έγκλημα. Μόνο με την έναρξη της Περεστρόικας οι Ελληνες της ΕΣΣΔ θα αρχίσουν και πάλι να διεκδικούν τα αυτονόητα ανθρώπινα δικαιώματά τους. Σταθμός στη δράση τους θα είναι το Α΄ Συνέδριο των Σοβιετικών Ελλήνων στην πόλη Γελεντζίκ της Νότιας Ρωσίας τον Μάρτιο του 1991, όπου θα διατυπώσουν σχεδόν παρόμοια αιτήματα με αυτά του Ταγκανρόκ του 1917…

Ομως, η κατάρρευση της ΕΣΣΔ τον Δεκέμβριο του 1991 άλλαξε και πάλι δραματικά τις συνθήκες, ορίζοντας έναν νέο μετασοβιετικό κόσμο, στον οποίο οι Ελληνες της Ρωσίας και της ΕΣΣΔ θα έπρεπε να βρουν για άλλη μια φορά το κουράγιο και την ευφυΐα να επιβιώσουν.

* Ο κ. Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός, https://kars1918.wordpress.com/

Το γυμνάσιο θηλέων του Ταγκανρόκ, όπου έλαβε χώρα το Συνέδριο από τις 29 Ιουνίου μέχρι τις 10 Ιουλίου 1917