1ο Γυμνάσιο Σύρου

 το ιστορικότερο σχολείο της Ελλάδος
Το κτίριο του Γυμνασίου Αρρένων Σύρου και της Αγροφυλακής, στεγάζει σήμερα το τμήμα Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων και Συστημάτων του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
Λίγα λόγια για την ίδρυση της Ερμούπολης και του ιστορικού μας σχολείου, του 1ου Γυμνασίου Σύρου. Η ιστορία του Γυμνασίου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία της Ερμούπολης. Αξίζει να τη δούμε εν συντομία.
Μέχρι τις παραμονές της Ελληνικής επανάστασης του 1821, οι κάτοικοι της Σύρου είναι περίπου 3.000 καθολικού δόγματος και κατοικούν στον μεσαιωνικό οικισμό της Άνω Σύρου. Η επίσημος ουδετερότης που είχε κηρυχθεί στο νησί, προσείλκυσε πλήθος από κυνηγημένους πρόσφυγες, Μικρασιάτες, Χίους, Ψαριανούς, Κρήτες, Υδραίους, Θεσσαλούς, Μακεδόνες, Δωδεκανήσιους, που βρήκαν καταφύγιο στο υπήνεμο λιμάνι της. Κατά τη δεκαετία από την έναρξη της Επανάστασης, μέχρι τη δολοφονία του Καποδίστρια, κατέφυγαν στη Σύρο τουλάχιστον 30.000 άνθρωποι που σχημάτισαν την πολιτεία τους κοντά στο λιμάνι, το οποίο διεύρυναν και καλλώπισαν. Κατά το 1824 με πρόταση πιθανόν του Λουκά Ράλλη, η νεόκτιστος πόλις ονομάστηκε ΕΡΜΟΥΠΟΛΙΣ, προς τιμήν του θεού του εμπορίου, κερδώου Ερμή, το οποίο ιδιαιτέρως ανέπτυξαν. Αμέσως δια των τοπικών δημογερόντων τους, μερίμνησαν για την εκπαίδευση των παιδιών τους, ιδρύοντας σχολεία.
Τα εκπαιδευτήρια συντηρούνταν από το υστέρημα των κατοίκων, δηλαδή επέβαλλαν φόρους στα ναυπηγούμενα στους ταρσανάδες ιστιοφόρα, περιέφεραν δίσκους στις εκκλησίες, έκαναν εράνους και επέβαλλαν υποχρεωτικές εισφορές. Συγχρόνως εκδηλώνεται η αγωνία και το ενδιαφέρον των κατοίκων να ιδρύσουν με δικές τους δαπάνες ένα ανώτερο εκπαιδευτήριο. Τότε, ο Λουκάς Ράλλης προτείνει την ίδρυση Ελληνικού Γυμνασίου. Η πρόταση έγινε ενθουσιωδώς δεκτή και σχηματίστηκε ΕΠΙΤΡΟΠΗ για τη διεξαγωγή εράνου προς κάλυψη των δαπανών του διδακτηρίου. Ευρέθηκε το οικόπεδο ιδιοκτησίας Σαλάχα, ο οποίος σχεδόν το δώρισε, ενώ η κυβέρνηση συνέβαλε με σημαντικό κονδύλι.
Όταν λοιπόν κρίθηκε ότι οι οικονομικές προϋποθέσεις είχαν πληρωθεί, η Εφορεία Εκπαιδευτικών Καταστημάτων με πρόταση του Αδαμάντιου Κοραή, απευθύνθηκε στον Νεόφυτο Βάμβα, μεγάλο δάσκαλο του γένους και του ζήτησε να αναλάβει τη διεύθυνση του σχολείου. Ο Νεόφυτος Βάμβας έγινε ο πρώτος διευθυντής του σχολείου, έως το 1836, αφού το 1837 ανέλαβε έδρα στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο Νεόφυτος Βάμβας ως διευθυντής του σχολείου, συνέταξε τον ΚΑΝΟΝΙΣΜΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ του σχολείου και το ονόμασε ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ αντί του ΣΧΟΛΑΡΧΕΙΟ που ονομαζόταν έως τότε. Στεγάστηκε προσωρινά σε άλλο οίκημα, έως ότου ολοκληρωθεί η κατασκευή του.
Στις 3 Οκτωβρίου 1833 η δημογεροντία απηύθυνε διάγγελμα στο λαό. Οι άποροι νέοι θα φοιτούν δωρεάν, ενώ οι εύποροι θα πληρώνουν 4 δραχμές το μήνα. Εγγράφονται 200 μαθητές. Στις 20 Οκτωβρίου 1833, γίνεται η τελετή έναρξης λειτουργίας του σχολείου, μέσα σε κλίμα πανυγηρισμού, σημαιοστολισμού, φωταγώγησης της πόλης και συρροής χιλιάδων λαού μπροστά στο κτήριο. Στις 18 Νοεμβρίου 1834 γίνονται τα εγκαίνια του νέου οικήματος και ο ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΒΑΜΒΑΣ εκφωνεί τον εναρκτήριο λόγο του.
Το σχολείο αναγνωρίστηκε ως Δημόσιο, το Σεπτέμβριο του 1836 και για πολλά χρόνια ήταν το πρότυπο όλων των Γυμνασίων του ελεύθερου Ελληνικού κράτους.
Σε αυτό φοίτησαν σπουδαίοι Έλληνες, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ενώ διέθετε σημαντική βιβλιοθήκη με παλιές εκδόσεις (1544, 1551, 1526). Η βιβλιοθήκη του φυλάσσεται στο Ιστορικό Αρχείο ΕΡΜΟΥΠΟΛΗΣ.
(Βιβλιογραφία Τιμ. Αμπελά, "Ιστορία της νήσου Σύρου" , "Χρονικά του Γυμνασίου Αρρένων Σύρου" , εκδ. 1962).
Το κτήριο αυτό του 1ου Γυμνασίου Σύρου, είναι από τα αξιολογότερα της πόλης μας, όπισθεν του Δημαρχείου Ερμούπολης (αρχιτεκτονικό έργο του Ερνέστου Τσίλλερ) και στην καρδιά της πανέμορφης πλατείας της πόλης, στεγάζει από το έτος 2000 το Τμήμα Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων και Συστημάτων του Πανεπιστημίου Αιγαίου, με πολλαπλές χρήσεις. Μετά την πρόσφατη ανακαίνιση που ολοκληρώθηκε το 2007, το κτίριο αποτελεί ένα ιδανικό περιβάλλον για τις ακαδημαϊκές δραστηριότητες του τμήματός.
«Ο Κύριος Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος εκ Κρήτης, ετών 17, πατρός εμπόρου, διακούσας τα εν τω Γυμνασίω τούτω διδασκόμενα μαθήματα και την απολυτήριον δοκιμασίαν υποστάς, κρίνεται άξιος του βαθμού κάλλιστα (5 17/19) και της εις το Πανεπιστήμιον φοιτήσεως». Με ημερομηνία 18 Ιουνίου 1881 το Γυμνάσιο Σύρου έδινε το απολυτήριο σε έναν από τους μαθητές του, που αργότερα έμελλε να αλλάξει το πρόσωπο της Ελλάδας.
Από τα ίδια θρανία του ιστορικού αυτού γυμνασίου (του πρώτου στην Ελλάδα) πέρασαν ο εθνικός ευεργέτης Ανδρέας Συγγρός, ο μεγάλος δάσκαλος της γλυπτικής Γιαννούλης Χαλεπάς και ο «πατέρας της ελληνικής θαλασσογραφίας» Κωνσταντίνος Βολανάκης. Αλλά και ο καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Κώστας Μπέης, ο μεγάλος συριανός ποιητής Μάνος Ελευθερίου - και όχι μόνο.